AKP periyodunda piyasaya fazla güvenilmesi ve devlet aygıtının stratejik bir halde kullanılmaması, parti idarenin vakit ufkunun dar olması ve yerleşik kurumların baskılanması eşitlikçi, sürdürebilir ve akıllı bir refah artışının ortaya çıkmasını engellemiştir.
2002 sonunda iktidara gelen AKP’nin geçen müddette uyguladığı iktisat siyasetlerin temel karakteristiği düşünülmeden, partinin bugünlere nasıl bir Türkiye bıraktığı anlaşılamaz. Bu yazıda hedefim AKP’nin iktisat politiğine odaklanmak. Bunu da, 2013 yılından beri çok daha berbatlaşan iktisadi performansı üzerinden değil de, parti idaresinin iktisadi yaklaşımının temel dinamiklerini ve bunların sonuçlarını tartışarak yapmak istiyorum.
2003-2020 devri AKP’nin tek parti olarak iktidarda kaldığı yaklaşık 18 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Bu da Türkiye’de “tek parti döneminden” sonraki en uzun tek partili periyottur. Bu yüzden de bu periyodun iktisat politiği “AKP iktisadı” diye karakterize edilmeyi hak ediyor. G. Kore, Tayvan ve Çin’in bugün geldikleri seviyesi 30-40 yılda kat ettiklerini düşünürsek, tek parti yönetiminde geçen bu periyodun bir ülke iktisadını muhakkak bir seviyeye getirmek için kâfi bir vakit dilimi olduğu açıktır. Ama maalasef AKP periyodunda ortaya çıkan iktisadi refah eşitlikçi, sürdürebilir ve akıllı (bilgi-temelli) bir karaktere sahip olamadı. AKP, 1990’lı yıllara kıyasla temel makroekonomik göstergelere bakıldığında, muhakkak bir periyoda kadar iyi sonuçlar elde etti. Enflasyon, faiz ve bütçe açıkları düştü. İktidar devri boyunca gerçekleşen büyüme oranı, Türkiye ortalamasına yakındır. Bu manada mukayeseli olarak bir başarısızlık da kelam konusu değildir. Yani ülkenin kan bedelleri düzeldi. Ama bu tıpkı vakitte ülkenin yapısal iktisadi sıkıntılarını daha da görünür kıldı. Makroekonomik göstergeler, evet bir grup sorunların semptomları olsalar da, tıpkı vakitte temel iktisadi sorunları perdeleme riski de taşırlar. Onlarla uğraşmaktan ülkenin uzun devir refahını belirleyen temel sorun alanları göz gerisi edilir. Yani hastanın kan kıymetlerinin iyiye gitmesi, onun yürüyebilmesini yahut koşar adımlarla dilek edilen tarafa gerçek yol alabilmesini garanti etmez.
AKP iktidar olduğu devir boyunca, başarılı olarak düşünüldüğü birinci yıllar da dahil, Türkiye’yi yapısal dönüşüme tabi tutacak bir iktisadi perspektife sahip olmadı ve yapısal iktisadi hususların birçoklarında başarısız oldu. Başarısız olduğu temel alanları şöyle sınıflandırdım: (i) cari açık, (ii) işsizlik, (iii) teknolojik yetersizlik ve (iv) gelir dağılımı eşitsizliği. Birinci evvel bu alanlardaki düşük performans seviyesini göstermek, sonra da bunun nedenleri üzerinde durmak istiyorum.
CARİ AÇIK
AKP idaresi cari açık sorununu çözemedi. Bunu basitçe temel birtakım istatistiklere bakarak görmek mümkün. Burada kullandığım bilgilerin değerli bir kısmı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Merkez Bankası ve öteki resmi kurumların bilgileridir. Cari açık oranı 1990-2002 devrinde yıllık ortalama olarak eksi yüzde 0.5 civarındadır, lakin bu oran 2003-2019 devrinde yaklaşık eksi yüzde 4.5’tir. Bu da yaklaşık 9 katı kadar daha makûs bir açıktan bahsettiğimiz manasına geliyor. Hatta şunu da tabir edelim, 1990-2002 devrinde azamî cari açık oranı (2000 yılında) yaklaşık eksi yüzde 3.7 iken, AKP’li yıllarda azamî cari açık oranı (2011 yılında) bunun çok ötesindedir, yaklaşık eksi yüzde 9.7 civarındadır. 1990’lı yıllarda cari açık (eksi 3.7, 1.9) aralığında dalganırken, bu oran AKP devrinde (eksi 9.5, 1) üzere daha geniş bir aralıkta dalgandı. Yani cari açığın hem seviyesi hem de volatilitesi yükseldi. AKP devrinde cari fazla verilen tek bir yıl vardır, o da 2019 devri olan kriz periyodunun uzantısı bir yıldır. Bu da, temelde Türkiye iktisadının verdiği tipik bir fiyat tepkisidir. Yapışkan bir cari açık yalnızca bir sayı değildir. Ülke iktisadının işleyiş dinamiğine dönük temel ipuçları verir. Bunları şöyle sırayabiliriz: ülkenin yüksek teknojili bir üretime sahip olamadığını, bir tüketim iktisadına evrildiğini, dış şoklara açık hale geldiğini (sermaye hareketleri ve döviz kuru dalgalanmaları) ve borçlanma dinamiğinin sürdürebilir olmaktan uzaklaştığı (açığın finansmanının güçleşmesi) gibi…
İŞSİZLİK
Misal dönemleri kıyaslayarak işsizlik için de kolay bir performans karşılaştırması yapabiliriz. 1990-2002 devrinde işsizlik, (6.5, 10.3) aralığında hareket etti, ortalamada ise yaklaşık yüzde 8 seviyesinde bir işsizlik kelam konusu. Meğer 2003-2019 periyodunda (9.2, 13.5) üzere çok daha geniş bir işsizlik aralığı kelam mevzusudur ve işsizlik ortalaması ise yaklaşık yüzde 11 seviyesindedir. Yani evvelki periyoda nazaran yaklaşık 3 puan daha yüksek. 2001 krizi sonrası oluşan işsizlik seviyesini çıkarttığımızda, AKP periyodunun işsizlik seviyesi, bir evvelki periyodun her yılından daha yüksek olduğu üzere, asgarî işsizlik seviyesi de 1990’lı yılların azamî işsizlik seviyesinden daha fazladır. Öbür yandan, işgücüne iştirak oranı hem 1990’ların başındaki seviyeden hem de dünya ortalaması olan yüzde 60’tan daha düşüktür, yaklaşık yüzde 53’tür. Yani Türkiye hem vakit üzerinden hem de yer üzerinden daha makus bir durumdadır. İşgücüne iştirak oranı bu kadar düşükken işsizliğin bu kadar yüksek olması çok daha önemli bir sorundur. Bu devrin yüksek işsizliğinin gerisinde daha yapısal nedenler arayabiliriz, örneğin işgücüne iştirak oranındaki (özellikle bayan işgücünde) bağıntılı artış, yatırım yetersizliği, verimlilikte artış yahut sermayenin emeği ikame etmesi üzere. Bunlar akademik olarak araştırılabilir, lakin bu, işsiziliğin bu kadar yüksek olduğu gerçeğini değiştirmez. İşsizlik de yalnızca bir sayı değildir. İşsizliğin yüksekliği, iktisatta emeğin gereğince absorbe edilmediği, ülke üretim kapasitesinin gereğince büyümediği, önemli manada mutsuz bir insan topluluğunun olduğu, toplumsal problemlerin ve politik istikrarsızlığın arttığı manasına gelir.
TEKNOLOJİK YETERSİZLİK
Bir ülkenin üretim teknolojisinin seviyesini ve değişimini gözlemek için çok sayıda değişken kullanılabiliriz. Bunlar Ar-Ge harcamaları, patent sayıları, bilimsel yayınlar yahut insan sermayesini temsilen PISA skorları olabilir. Bence tüm bu göstergelere tek tek bakmak yerine onların bir çıktısı üzere düşünebilecek “yüksek teknolojili eserlerin toplam ihracattaki oranı”na bakmak kâfi olur. Bu oran kıymetli, zira ülkenin yalnızca teknoloji seviyesini değil tıpkı vakitte milletlerarası düzlemde mukayeseli pozisyonunu da gösterir. Türkiye’nin ihracatında yüksek teknolojili eserlerin oranı hayli düşüktür, yaklaşık olarak yüzde 3 civarındadır ve son 20 yıldır bu oranda bir iyileşme kelam konusu değildir. Ülkenin mukayeseli durumunu anlamak için de şu sayılar kâfi bence; tıpkı oran Meksika için yüzde 20, İsrail yüzde 23, Şili yüzde 7, Bulgaristan yüzde 10, Brezilya yüzde 15, Çin yüzde 31 ve G. Kore için yüzde 30 civarındadır. Bu da şu manaya gelir, Türkiye’de üretimin teknolojik niteliği uzun müddettir hem vakitle hem de mukayeseli olarak olumlu manada önemli bir değişlikliğe ve dönüşüme uğramadı.
GELİR DAĞILIMI BOZUKLUĞU
Yeniden kolay bir istatistik üzerinden gidersek, Türkiye’de gelir eşitsizliğinin 2000’lerin başından itibaren nasıl bir performans gösterdiğini anlayabiliriz. Bunun için Gini katsayısına bakarsak, 2000’li yılların başında 0.44 olan kıymet, 2016 yılına kadar 0.38 pahasına geriledi, bu yıldan sonra tekrar yükselerek 2019 yılında 0.40’ın üstüne çıkmıştır. Yani bu periyot boyunca yaklaşık 0.04 puan düşerek rölatif bir iyileşme kelam mevzusudur (katsayının düşmesi eşitsizliğin azalması manasına gelir). Bu düşme göreli manada bir muvaffakiyet olarak görülebilir. Ancak başlangıç kıymetinin çok yüksek olmasının bağıntılı düşmeyi kolaylaştırdğı açık. Bu oranın gelişmiş Avrupa ülkelerinde 0.30’un altında olduğunu da unutmayalım.
Devletin kelam konusu devirde yine dağıtım konusunda ne kadar başarılı olduğunu görmek için, piyasa-gelir Gini’si (vergiler ve toplumsal transfer olmadan evvelki gelir) ile yeniden-dağıtım sonrası gelir Gini’sini karşılaştırmak gerekir. Bu, bize artan oranlı gelir vergisi ve toplumsal yardımlarla gelir eşitsizliğinin ne kadar düzeldiğini gösterir. 2019 yılında piyasa-gelir Gini’si yaklaşık 0.44 iken, yine dağıtımla bu yalnızca 0.04 puan düşerek 0.40 olarak gerçekleşmiştir. Halbuki bu oran OECD ortalaması için 0.17’dir (0.46’dan 0.29’a düşme). Bu da piyasaların neden olduğu eşitsizliği, Türkiye’de olanın bilakis, devletin önemli manada düzelttiği manasına gelir. Öbür yandan, işlevsel gelir dağılımına baktığımızda (emek ve sermayenin ulusal gelirden aldığı hisseler açısından), 2003’ten itibaren emek gelirinin ulusal gelir içindeki hissesinde ölçülü bir iyileşme görülse de, bu çok sonlu seviyededir (son birkaç yıldır kötüleşme dahi kelam konusu). Öbür bir eşitsizlik göstergesi coğrafik gelir eşitsizliğidir. Türkiye’de ilgili periyotta coğrafik gelir dağılımında da önemli bir iyileşme kelam konusu değildir. Ülkenin batı ve doğusu ortasında önemli bir refah ayrışması vardır. 2018 yılının TÜİK sayılarına nazaran Türkiye’de kişi başı ortalama gelirin yüzde 50’sinden daha düşük gelire sahip 13 kent var ve bunların tamamı da doğu illeridir. Sonuç olarak, gelir dağılımı da kolay bir gösterge değildir. Yüksek gelir eşitsizliği iktisatta fakirlerin bağıntılı manada refahlarının ferdi, işlevsel ve mekansal olarak gereğince iyileşmediğini, iktisat siyasetlerinin sağlıklı bir toplumsal devlet perspektifine dayanmadığını ve bu sorunun da büyük oranda piyasaya havale edildiğini gösterir.
‘AKP İKTİSADI’ NEDEN BAŞARISIZ OLDU?
Bu sorunun karşılığını ilgili aktörlerin temel motivasyonlarını, kendi ortalarındaki etkileşimi ve içinde bulundukları yapının onlara sunduğu fırsat ve kısıtları dikkate alarak tahlil edebiliriz. Bunları dikkate aldığımda, AKP’nin temel stratejik alanlarda gösterdiği başarısızlığın sebeplerini kısaca şöyle sıraladım: (a) piyasaya fazla itimat ve devletin stratejik kıymetini ihmal etme, (b) stratejik vakit ufkunun daralması ve (c) politik kapsayıcılığın daralması ve kurumsal itimat kaybı.
Gazete Duvar’da bugün çıkan haberden alıntıdır…
Yazının Devamına Buradan Ulaşabilirsiniz
Para Tahlil
