2018’de başlayan buhranın 2. perdesine Mart ayında girmiştik. Can sıkıntısı öncelik olunca bir müddet ekonomiyi sineye çektik, fakat dolar kurunun yine yükselişiyle apansız ayıldık. Kur artışlarıyla fakirleşiyoruz ve bunun en berbatı olduğunu sanıyoruz. Lakin ötesi de var, YOKLUK!
Uzun bir yazı dizisinin 4. kesimini okumakta olduğunuzu hatırlatayım. Bu sefer bahsimiz 2013’ten beri tekrarlanan döviz kuru atakları ve sonucundaki fakirleşmenin ikincil kıymete düştüğü; yerine dolar yoksunluğunun satın alma gücümüzü direkt buharlaştıracağı.
ABD büyükelçisinin Türkiye’nin 2,3 milyar dolarlık ilaç karşılığı döviz borcu var kelamının altında yatanları anlamamız gerek. Apar topar yapılan ÖTV artırımlarının sırf kamuya gelir sağlama emelli olmadığını görmemiz lazım. TCMB’nin şaşırtan faiz artışını da buraya bağlamalı.
Herkesin anlayabileceği bir lisanda ve resmi kurumların datalarını kullanarak başlıyoruz. 2019 Ekim sonundaki yazıda buhranın 2. perdesinin yaklaştığını; kredi pompalanması, düşük faiz ve rezerv satma siyasetinin sürdürülebilir olmadığını belirtmiştik.
2020 Mart başındaki yazıda, şimdi kovid-19 Türkiye’ye gelmeden ve Fed. başta olmak üzere global merkez bankaları yine nakdî genişleme ve 0 faiz siyasetine geçmeden; 2. perdenin başladığını duyuru etmiş ve sermaye kaçışının başlayacağına değinmiştik.
Haziran 2020’deki yazıda ise 1 yıl içinde yeni bir finansal istikrarsızlık yaşanacağını; ama Temmuz, Ağustos ve Eylülün kurda bir ölçü bedel kaybı ve TCMB’nin faizlerde kısmen taviz vermesiyle atlatılabileceğini lisana getirmiştik. Sıra geldi önümüzdeki 3 aya.
Âlâ haberle başlayalım; yılın 2. çeyreğinde %9,9 küçülen ekonomimiz 3. çeyrekte üst sıçrayacak ve kayıplarını büyük ölçüde toplayacak. Natürel her şey eskisi üzere olmayacak; 6 ay öncesine nazaran vatandaş, devlet ve şirketler çok daha borçlu, yani kırılgan ve fakir.
Bu yılın son çeyreği ise en kritik periyot. Uygulanan ultra harika para ve maliye siyasetlerinin sürdürülebilir olmadığı aşikâr. Bütçe açığı rekor kırdı, TCMB rezervleri kalmadı, bankalar batık krediden korkuyor ve kovid-19’un ne olacağı meçhul.
4.çeyrek; çok ısıtan büyümeci siyasetlerle, yurt dışından dondurucu istikrarsızlıkların ortasında sıkışmış hükumetin; ince dengeyi tutturmaya çalışırken meğer çizgi sinemalardaki üzere uçurumun kenarını çoktan aştığını anladığı ve daima bir arada düşeceğimiz periyot.
Velhasıl mevzumuz döviz kuru ve daha da değerlisi döviz likiditesi. Başlayalım; dış ödemeler istikrarında 3 ana hesap var; birincisi mal, hizmet ve gelir istikrarını içeren cari hesap; uzun yıllardır açık veren ve finansmanı için rekor dış borca girdiğimiz baş belamız.
Moralleri yüksek tutmak için bir iyi haber daha vereyim; cari açık meselemiz sona eriyor. Hem de turizm gelirlerinden neredeyse 0 çektiğimiz bir yılda. AKP’nin dümenini aldığı 2003’ten beri geride kalan 210 ayın yalnızca 19’unda cari fazla verebilmişiz. Buna karşın, nasıl?
Sırrı kriz kaynaklı kur artışı. İthalat pahalılaşınca mecburî ve bir de panik oluşunca istekli ithalat yapamamak. Lakin bu sefer durum farklı; pandemi nedeniyle turizm gelirlerimizi de yitirdik en büyük ihracat pazarımız AB de bizim üzere daralma içinde. Tam nasıl başardık?
Bir ölçü düşen petrol fiyatlarının tesiri var. Asıl hisse ise gelir kaybına uğrayan vatandaşın pahalılaşan ithalata para yetiştirememesi. Hatta bu bahiste hükumet de vatandaşa yardım etti! Olur da paranız hala varsa, artırılan ÖTV ile döviz bile olsa bankada tutun dedi.
Tam burada değerli bir noktaya değinmemiz gerek; cari istikrarın içinde bir kalem daha var; mali olmayan altın. Çoğunlukla düğünler için satın alınan altının kaynağı yurtdışı, yani ithalat. Bu hesabı şimdilik cari istikrara katmıyorum fakat çok kıymetli, ileride geri döneceğiz.
Öyleyse durumlar iyi diyebilir miyiz? Maalesef, zira bugüne kadar verilmiş olan cari açıklar sonucu oluşmuş dış borcu da döndürmemiz gerek. 1 yıldan kısa vadeli dış borç ölçüsü 176 milyar dolar. Ya geri ödeyeceğiz ya da daha gerçekçi olursak yeni borçla döndüreceğiz.
Ödemeler istikrarının ikinci kısmı olan finansal hesabın da ayrıntılarına girelim. Zira mevcut kur düzeyi, fakirleşme ve ÖTV artırımları ile turizmi bu yıl boş geçmiş olmamıza karşın cari istikrar asıl sorunu oluşturmayacak. Problem 18 yılda biriktirdiğimiz rekor dış borç!
Uzun yıllardan beri Türkiye üretmediğini tüketerek açık verir; bunu da çoğunluğu Batılı finansal kurumlardan döviz cinsi borç olarak finanse ederdi. 2013 sonrasında bu finansmanın kur ve faiz maliyeti çok arttı; lakin vadesini kısaltarak ve kısmen geri ödeyerek sürdürebildik.
Ta ki 2020 yılı gelene; yabancı yatırımcılar Türkiye’ye yatırım yapmayı istikrarsız bulana, yurt içi yerleşiklerin hükumete inanç kaybı tükenene kadar. Bir de pandeminin yarattığı tüm gelişmekte olan ülkelerden para çıkışını da başrol olarak eklememiz gerek. Pekala, ne oldu?
Direkt yabancı yatırımı durdu. Özelleştirmelere talep yok; yani son periyotta çok bir satış yoksa bunun nedeni talep eksikliği. Varlık fonunda bankalar ve güç şirketleri; TSK Güçlendirme Vakfı’nda savunma sanayi ve Emlak Konut’da geniş arazi stoku olduğunu belirtelim.
Pekala ya sıcak para? Ne de olsa asıl kaynak buydu. Sıcak paranın bir vakitler en büyük gayesi; yüksek faiz veren ve iflas riski bulunmayan devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) idi. Dünyanın sayılı yüksek faizini vermemize karşın yabancı hissesindeki düşüş çok şey söylüyor.
Bir öteki kanal pay senedine gelen paraydı. Borsa İstanbul’daki yabancıların stok ölçüsünü görebiliyorsunuz. 2020 prestijiyle; kendimiz çalıp kendimiz oynuyoruz. Pekala, neden yabancı yok? Zira TL’nin paha kaybı, krizin derinleşmesi ve tahminen de sermaye denetimi telaşı var.
Son olarak sendikasyon kredileri ve eurotahvil ihraçlarına bakalım. Bankaların dış borç döndürme oranı daima %100’ün altında ki bu durum gerçek kesimde çok daha keskin. Yani döviz gelmiyor yahut geldiğindeki şartlar borcu borçla döndürmek için cazip değil.
Özetle cari istikrar tamam lakin finansal istikrar hiç tamam değil. Lakin paniğe gerek yok bu türlü anlarda devreye 3. hesap; TCMB’nin döviz ve altın rezervleri girer. Bir de bakıyoruz ki TCMB’nin ödünç swaplar hariç rezervi oysa EKSİ 40,8 milyar dolarmış. Yani panik yersiz değilmiş.
Bu durum kısa vadeli dış borçları vadesi geldiğinde ödemek için TCMB’nin yardımcı olamayacağını ve borcu borçla döndürebilmek için yüksek faiz ve kura katlanmak gerektiğini ve hatta bunu kabul etsek bile karşı tarafın parayı alıp çıkma hakkını hala kullanabileceğini gösteriyor.
Pekala rezervleri geliştirmenin hiç mi yolu yok? Bir yolu piyasadan döviz almak ki bu haliyle kuru patlatır, öbür yolu ise yeni swaplarla süreksiz takviye sağlamak. Hafızalarımızı tazelemenin vakti geldi; Mayıs ayında en çok neyi konuşuyorduk; yurt dışında swap arayışını.
Ne oldu? ABD; ön ve art kapıdan vermedi. İngiltere, Avrupa ve Japonya’dan da ses çıkmadı. Çin ile ilgili kent efsanelerinin hiçbiri gerçekleşmedi ve en nihayetinde Katar’dan fakat 10 milyar doları bulduk ki Katar Buyruğu de bize sözümü tuttum ve hesabı kapattım dedi galiba.
Özetle swap yok. Akla sıklıkla gelen bir kreditör ise IMF. Çok kere lisana getirdim. Türkiye’nin gereksinimini karşılayacak büyüklükte kaynağa, ABD Kongresi’nin IMF nezdinde vetosu var. %85 oy çokluğu gerekiyor, ABD’nin oy hakkı %16,5 ve S-400 bu kanalı kapattı.
TCMB’nin de rezerv yeterliliğinde iyimser olduğunu da belirtelim. KV borçların sadece yaklaşık 85 milyar doları dikkate alınıyor; rezervlerin birçoklarının ödünç olduğu göz gerisi ediliyor. Muhasebedeki ihtiyatlılık prensibini en çok uygulaması gereken kurumun hali bu.
Son 1 kaynak daha var ondan da bahsetmemiz lazım zira fitili biraz da o ateşliyor. TCMB sırf yabancı MB’lerle değil, yurt içindeki ticari bankalarla da swap yapıyorlar. Bankalar bu dövizi nereden bulmuş? Onlar sizin döviz tevdiat hesaplarınız, yani sizin dolarlar.
Bu noktada da bir tıkanma var. TCMB bu dövizleri 2 kanalla çekiyor; birincisi döviz cinsi zarurî karşılık oranını artırarak, ikincisi bahsettiğimiz swap formuyla. Ağustos ayında ZK oranını artırdı lakin düşündüğü kadar elindeki toplam dövizi artırmayı başaramadı.
Pekala neden? Zira bankalarda da TCMB’ye verebilecekleri döviz artık kalmadı. Verebileceklerinin azamisini zati verdiler. Kısmen gerçeklik hissesi bulunan ve net yanılgı ve noksan hesabında görülen kaynağı belgisiz paraların örtebileceğimi durumu aştığımızı ekleyelim.
En başlarda belirttiğimiz mali olmayan altın ithalatına değinmenin tam vakti. O denli ya yabancı dışarı kaçıyor, pekala ya yerli? 2020’nin birinci 7 ayında nakdî olmayan altın net ihracatı dorukta, hem de altın en kıymetli hale geldiği devirde, üstelik bu sene düğünler yapılamadı.
Neden? Darphane’nin ziynet ve diğer hedefli ürettiği altın para hacmi 2013’teki doruğa yakınsamış. Önümüzdeki aylarda daha da ivmelenebilir. İşin özü şu; TL’ye inancın sarsıldığını söz eden dolarizasyonu geçtik; artık yaşananlar yastık altına kaçış.
Toparlamanın vakti geldi; kur düzeyi ve alınan tedbirler cari dengeyi sağlayacak. Lakin KV borçların döndürülmesi kısmen gerçekleşiyor; hem borçlu için maliyet artıyor hem de alacaklı yüksek getiriye karşın Türkiye devleti, bankaları ve şirketlerine kuşkuyla bakıyor.
Sıcak para halindeki sermaye hala çıkıyor ve yerliler de evvel dolarizasyonla başladıkları reaksiyonlarına yastık altı ile artırıyorlar. TCMB rezervler net ekside ve yeni swap yahut IMF muahedesi mümkün değil. Bankalarda da daha fazla döviz kalmadı, onu da kuruttular.
Sıra geldi geçtiğimiz hafta TCMB’nin sürpriz faiz kararına. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın faiz konusundaki tavrı açık ve bunu Londra’da bile lisana getirdi. Bakan Albayrak ise daima geçmişin geride kaldığını ve daima harikulâde tedbirlerle gidileceğini söyledi.
Derken evvel etkin rasyosu gevşetildi, sonra siyaset faizi arttı ve kısmen olağanlaşma amaçlandı. Sonraki günde BDDK’nın yurt dışına swap kısıtlamalarını benzeri siyaset çerçevesinde gevşettiğini gördük. Öncelikle faiz konusunu biraz ayrıntılandıralım.
Mevcut durumda TCMB; fiili faizi %6 ile %11 ortasında tutabiliyordu. Uygulamada %7,30’a kadar düştü ve %10,9’a kadar çıktı. Kâfi olmadığı açıktı ve Türkiye 2018’den sonra bir sefer daha göstere göstere yeni bir spekülatif döviz kuru atağına gidiyordu.
Akabinde sürpriz karar geldi. Faiz için artık %8 ile %13 ortasında bir opsiyon var. Bir fark yaratabilmesi için bunun taban %11’in üzerinde tutulması kural. Enflasyon beklentisi ise az çok %12 ve Erdoğan’ın baskısını da unutmamak gerek. Muhtemelen %11-12 ortasında tutulacak.
E işte ne hoş, daha makul siyaset adımları atılıyor, muhtaç hale düştüğümüz yabancı sıcak para ile savaşılmıyor ve vatandaşlara da yurt içinde daha cazip TL mevduat faizi veriliyor; dediğinizi duyabiliyorum. Öyleyse sorun nerede? Sorun şu; artık TAHSİLAT vakti
Tıpkı en başta söylediğimiz üzere; aslında uçurumun sonunu çoktan geçtik lakin yeni yeni fark etmekteyiz. Yerli yatırımcının siyasi nedenler ve liyakatsizlikle inancı geriye dönüşü olmaksızın kayboldu. Yabancı yatırımcı getiri değil, tahsilat kaygısında.
Yani yerliye %12 net TL faizi vermek ya da yabancıya net %7 dolar faizi vermek sorunu çözmüyor. Zira sıkıntı getiri değil. Yerli yatırımcı TÜİK enflasyonuna inanmıyor; yabancı yatırımcı ise TL’nin istikrarını kari suretle sağlayacak kalıcı sıkılaşmanın gerçekleşeceğine.
Yerliler %1 döviz alımına uygulanan vergiden durumu hissettiler; yabancılar ise sıkışınca BDDK’nın swap sınırlamasının sermaye denetimlerinin öncüsü olduğu gördüler. Yerli hisleriyle yabancı ise niyetleriyle moratoryum yahut öncesinde sermaye denetimi riskini gördü.
Kamuoyunda makûs öngörüleriyle tanınsa da bilakis ana senaryosunda kısmen iyimser olan ve lakin mümkün not indirimlerinin hangi şartlar altında gerçekleşeceği kısmında makûs senaryolara yer veren kredi derecelendirme kuruluşlarının görüşlerine bakmakta yarar var.
Geçtiğimiz hafta Moody’s alışılagelmişin dışında özel bir not hazırladı. Dikkat cazip vurgular şunlar; inanç ve kurumsallıkta kalıcı kayıp, iflas ihtimali ve sermaye denetimi riski. Birinci sefer Batılı bir kurum bunu bu derece açık yazıp müşterilerine gönderdi.
Kaygıları belirttik sıra geldi çekirge bir yolunu bulur tekrar sıçrar mı sorusuna. BES fonları? Hâlihazırda büyük bir kısmı kamunun finansmanına kullanılmış durumda, daha zorlanırsa yalnızca panik yaratılır. Kıdem tazminatı fonu ise rafa kalktı ki her açıdan meyyit bir projeydi.
Daha fazla yüksek hacimli özelleştirme mümkün değil demiştik. Tekrar de şeffaflıktan uzak TVF vasıtasıyla bir şeyler denenebilir mi? Mümkün ancak TVF’nin pahası lakin 20 milyar dolar, yani yetmez. İşsizlik fonu ise TL cinsi ve hepsi zati kamu finansmanı için kullanılıyor.
Şapkadan yeni tavşanlar beklemeyelim; aslında sürpriz siyaset faizi artışı tam bu yüzden geldi. Yurt dışına çıkışın ve yastık altına kaçışın olmayacağı varsayımıyla; Fed. mali genişlemeye geçince bize de bir şeyler düşer beklentisiyle yola çıkıldı ve duvara toslandı.
Özetle, faiz artışı ve tahminen üstüne bir artış daha hükumetin olağanlaşmak istemesini değil, olağanlaşmak zorunda kaldığını gösteriyor. Yabancı sermaye kendisine doğrultulan silahtaki kurşunları saymıştı, artık iktisat idaresinin ateşkese muhtaç kaldığını görüyor.
Gelelim muhtemel senaryolara; masada 2 yüksek ve 2 düşük ihtimalli senaryo var. Uygun, makûs, çok berbat ve felaket senaryo. En başta yeniden vurgulayalım; ne olursa olsun Türkiye’de yabancı sermaye hukuku hükumet tarafından korunduğu için asla Venezuela olmayız.
Yeterli ile başlayalım ki bunun mümkünlüğü çok düşük. Erdoğan, Albayrak’ı misyondan alır, iktisat idaresini değiştirir ve ülkenin denetimli krize girmesine müsaade eder. Erdoğan’ın esnekliğini biliyoruz lakin Albayrak da uyanık ve Erdoğan’ı muhtemelen kendisine bağlamış.
İkinci senaryo makûs lakin çok daha muhtemel. Hükumet yılsonuna kadar siyaset faizi ve fiili faizde artış yapmaya devam eder. Zayıflığı gören yabancı spekülatörler ısrarla TL’nin değersizleşeceği üzerine oynar ve TL paha kaybetmeye devam eder, fakat spekülatif atak da olmaz.
Tıpkı Şubat ayından Eylül ayına 5,85’ten 7,75’e doların süzülmesi üzere artış sürer ve nihayetinde yatırımcılar ve hükumet kur ve faizde orta noktayı bulur. BDDK swap kısıtlaması kalkar. Iktisat daralmaya girer, lakin sarsıcı büyük şok yaşanmaz.
Üçüncüsü çok berbat senaryo ve mümkünlüğü hayli yüksek. Hükumet ateşkes denemesinin reddedildiği hissedip panik ve asabiyetle savaşmaya başlar. Yurt dışına sermaye çıkışı iyice sıkılaştırılır, döviz talebi vadeli süreçlerle TL karşılığı ödenir. Bu YARI Arjantinleşme olur.
Son senaryo ise felaket lakin ihtimali düşük. İsmi TAM Arjantinleşme. Keskin bir sermaye denetimi, fiziki dövize erişimin kısıtlanması, döviz karaborsasının oluşması. İçerideki politik baskıya karşın seçimlerin önünün kapanması. Pekala, neden bu ihtimal çok düşük?
ABD ile üvey evladı olduğumuz NATO ittifakı ve AB’nin mülteci akımına neden olacak istikrarsız komşu istememesi dış etkenler. İçeride iktisat bozuldukça AKP’nin dağılma ve MHP’nin ittifaktan ayrılma ihtimali de var. Kurumsallığımız da hala tam 0’lanmış değil.
En başa dönelim, ne demiştik? Yoksulluk değil, YOKLUK! İthalat yapmak için döviz gerekir. Vatandaş döviz ve altınını yastık altına çektikçe ve yabancılar sermaye çıkardıkça ve TCMB’nin boş kasasını göz önünde bulundurduğumuzda geriye bu seçenek kalıyor.
Elde döviz yok ki ithalat yapalım. Bu sadece döviz kaynaklı fiyatların artması yahut döviz borçlu şirketlerin iflas edip işsizliğe yol açması yahut döviz açık konumlarını üstlenen Hazine’nin gün geçtikçe borç rekoru kırmasından çok daha öte bir durum.
Bunun literatürdeki ismi ödemeler istikrarı krizi, günlük lisandaki ismi ise ’70 sente muhtaç kalmak’. Yurt dışından mecburî tüketimimizi karşılayamamak; yabancıların bizimle ticari krediyle (veresiye) çalışmaması ve bizi iflasa itebilecek köprü kredileri onaylamaması.
Fark ettiyseniz buraya kadar iç ve dış politik risklerden pek bahsetmedim. 3 Kasım’da ABD başkanlık seçimi var, birinci bakışta Türkiye’yi zora sokabilecek Biden önde götürüyor. Seçim gecesi sonuç kesinleşmeyip kaosa bile oluşabilir. Ya da Trump kazansa bile taraf değiştirebilir.
Doğu Akdeniz ise son periyotta biraz yumuşasa da hala kaynayan bir kazan. Problemimiz haklı olmamız değil, kusursuz haklı olsak bile bunu savunacak gücü ekonomik zayıflıktan bulamamak. Ne de olsa Türkiye bütünüyle finansal bağımsızlığını yitirmiş bir ülke.
Bu ortada şu ortalar gündemden düşmüş olan Libya ve Suriye’nin de bir formda önümüze tekrar çıkabileceğini hatırlatayım. İç siyasette erken seçim ihtimalini, AKP içi ve dışı çatırdamaları ve daima sıkıştırılan toplumun patlama yapma ihtimalini unutmayalım.
Yazı uzadı ve şu anda tüm iktisatların efendisi olan pandemiden bahsetmedik. Zira dünya genelindeki ana senaryoyu temel aldık. Yılbaşında genel geçer bir aşı bulunacak, 2021 birinci çeyrekte gelişmiş, 2. çeyrekte Türkiye dahil gelişmekte olanlar aşılanacak.
Bunlar finansal piyasalarda şu anda fiyatlanan ana senaryolar, gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini göreceğiz. Lakin 1 Mayıs 2021 tarihi gelip de turizm dönemini Türkiye bir sefer daha açamazsa şu yazdıklarımız gereksiz kalır. Direkt moratoryuma gideriz.
Bu noktada TCMB’nin sendikasyon kredisi ve eurotahvil dönüşleri ile Tüpraş ve BOTAŞ’ın ithalat için döviz talebini görebildiğini; yurt dışına çıkan sermaye ölçüsünü takip ettiğini ve yastık altına giren döviz ve altını kestirim edebildiğini biliyoruz.
Yani ani olağanlaşma kararının ardında bu bilgilere haiz olup önümüzdeki 3 ay için karamsar beklentilere sahip olmak var. Pek hangi senaryo? İpuçlarını söyleyeyim; huylunun huyundan vazgeçmemesi ve tarihte Arjantin kadar hiç berbat olmamız.
Sonuç mu? Fakirleşme değil, YOKLUK. Gereksinimimiz olan ilaçları, ısınmamız için gerekli doğalgazı, sanayi için koşul olan petrolü alamayabiliriz; hatta 2018’de başlayan kış üzere ziraî üretimde sorun yaşanırsa, karnımızı doyurmakta bile daha da zorlanabiliriz.
Pandemi nedeniyle gündüz doğalgaz yakmamak için öğrencilerin gittiği kahve zincirleri, erkeklerin gittiği kahvehaneler, bayanların gün hedefli tek meskende toplanması bu yıl sıkıntı. En büyük telaşım; kışın çetin geçmesi!
Para Tahlil