“Pazartesi, pay aldım;
Salı, milyon kazandım;
Çarşamba, hesaplarımı düzelttim;
Perşembe, hizmetkârlar edindim;
Cuma, bana vız gelir;
Cumartesi, hastanedeyim.”
John Law… Fransız halkının üstteki üzere şiirler yazdıran, tarihin en büyük “balonlardan” biri olan Mississippi Projesini başlatmıştı. Proje birinci başladığı vakitlerde Fransa’nın içinde bulunduğu ekonomik zahmetleri epey rahatlatmıştı, tüm matematiksel hesaplamaları epey iyi yapan John Law bir şeyi atlamıştı; insan davranışlarındaki süratli his değişimlerini.
Hedonik Adaptasyon-Hedonik Çark
Üstteki grafik Hedonik çarkı en iyi anlatan görseldir. Her insanın memnunluğu, ulaşabileceği en yüksek düzey ve düşebileceği en alçak düzey aşikâr olmak üzere bu iki sabit nokta ortasındaki değişimden ibarettir. Grafikte de görüldüğü üzere insanların, hem iyi hem de makûs hadiselere ahenk gösterme eğilimi bulunmaktadır bu yüzden de muhakkak bir mühlet sonra beşerler birebir memnunluk düzeyine tekrar dönmektedir.
Birinci başta hisler sonsuza kadar süreceklerinin yanılgısıyla ortaya çıkarlar. Lakin beşerler, gün içerisinde kısa periyodik çok fazla his değişimleri yaşamaktadır. Her yeni taban ve zirve noktalarına nazaran memnunluk ve keder düzeyleri de değişim gösterir. Uzun bir mühlet hayalini kurduğunuz arabayı aldığınız vakti hayal edin, birinci vaktin memnunluğu hala devam ediyor mu?
Hedonik Adaptasyon İçinde Yatırımcılar
Günlük yaşantıda Hedonik Adaptasyonu beşerler çok fazla yaşamaktadır fakat buradaki değerli hususlardan biri, hislerin dalgalanma sürecinde insanların nasıl kararlar aldığıdır. Birçok yanlışlı kararlar bu his değişiminin en düşük ve en yüksek olduğu noktalarda alınır. Zira bu düzeylerde insanların maruz kaldıkları şeyler genelde olağan dışıdır. Bilhassa borsa üzere daima haber akışlarına maruz kalan ve içerisinde risk barındıran piyasalarda yatırımcılar bu duygusal dalgalanmaları saniyeler içerisinde yaşamaktadır. Bir pay senedinde yatırım yapmadan evvel yapılan planlara (normal koşullarda bir pay senedi almadan evvel oluşturulması gerekilen içerisinde kar-stop noktalarını barındıran yol haritası) yatırımcının reaksiyon veremediği noktalardır. Aldığı pay senedinde hedeflediği kârı elde ettiğinde -özellikle bu kısa bir müddet içerisinde olduğunda-, yatırımcı grafikte yer alan sabit çizginin üst bölgesine çıkar ve her şeyin iyi olacağını, payın bu türlü gitmeye devam edeceği yanılgısı içerisine girer. Bununla birlikte aslında Hedonik çarkın içerisine de girmiş olur zira duygusal adapte müddeti geçip sabit çizgiye geldiğinde yatırımcı hedeflediği karı beğenmemeye başlayacaktır ve pay senedini daha üst düzeyden satmayı hedefleyecektir. Brickman ve Campbell’in dediği üzere birinci hedefledikleri kar adaptasyon süreci sonrasında “yetersiz” gelmeye başlamıştır. Bu yüzden yatırımcı, pay fiyatları aksiye hareketlenmeye başladığında süreci birinci başta kabul edemez, hatta birinci hedeflediği kar düzeyine geldiğinde bile –yatırımcı hala karda olmasına rağmen- grafikte yer alan sabit çizginin altında yer alabilecek kadar mutsuzdur.
Ayrıyeten pay senetlerinden birkaç kez peş-peşe kar eden yatırımcının çabucak yeni bir pay senedi alma sebeplerinden biri de bu memnunluk düzeyini tatmış olmaktır. Çok memnun hissettiği noktada yeni yatırım yapacağı her pay senedine inancı tamdır, taban noktaları görmek istemez hatta görmez. Bunun aykırısı durumları da mümkündür. Borsaya parasını kıymetlendirme maksadıyla yatırım yapan yatırımcı peş-peşe ziyanlar ettiğinde asıl gaye çizgisi para kazanmak değil birinci yatırdığı anaparayı kazanmak olmaktadır. Portföy anapara düzeyine ulaşıp kar etmeye başlayacağı noktada ise yatırımcı portföyündeki pay senedini çoktan satmıştır.
Hedonik Adaptasyonla Piyasada Ne Yapacağız Pekala?
Oscar Wilde’nin dediği üzere; “Her birimiz Cennet’i de Cehennemi de içimizde taşıyoruz.” Hedonik Adaptasyon da devamlı bizlerle olacak bir süreçtir. Yola deva edebilmek için bu süreçlere alışıyor olmak berbat değildir bilakis alışma sürecinde kendimizi tanıyabilmek için çabalarsak yatırım kararlarımız için bir ikramdır. Zira yapılan çalışmalar göstermiştir ki mutluluğun %50’si genetik, %40’ı Eylem-Düşünce, %10’u ise Dış etkenlerdir. %60’lık kısma müdahale edebilme imkânımız olmadığı için yatırımcı, nasıl bir yatırımcı olduğunu birkaç pay senedi sürecinden sonra karar vermelidir. Şayet ufak zararlarda süratli bir formda sabit çizginin altına düşüyorsanız ya da ufak karlarda içinde bulunduğunuz coşku hali ile çabucak yeni bir pay almak istiyorsanız, günlük al-sat süreçlerinden, gözaltında süreç gören paylardan, toplumsal medyada ya da her hangi bir yerden duyulan paylardan uzak durmanız gerekir. Zira bu değişimleri süratli yaşayan yatırımcılar için birkaç adım sonrası piyasada intihar demektir.
Her şeyin tozpembe göründüğü vakitlerde ya da her şeyin son olduğunu hissetmeye başladığınız vakitlerde sistematik kusurları meydana getirecek Hedonik Çark içerisine girdiğinizi hatırlamaya çalışın. Memnunluk çizgisinde sapmalar (aşırı keyifli yahut çok üzgün olunduğu dönemlerde) olduğu fark edildiği vakit bir karar almadan evvel kendinize biraz vakit tanımak ileride meydana gelecek önemli ziyanların önünü kesebilir.
Bu kadar başarılı olan John Law’a ne mi oldu? Tüm bir ulusun bu türlü paragöz bir taşkınlığa kapılacağını, inancın de güvensizlik üzere sonsuza dek büyütülemeyeceğini ve umudun dehşet kadar çoka kaçabileceğini hesaba katamadığı için 1719 yılında tüm mal varlığını Fransa’da bırakarak oradan ayrıldı. 1729 yılında ise sefil şartlar altında Venedik’te hayatını kaybetti. Bazılarına nazaran Fransa’yı ve Fransız halkını sıkıntı vakitte kurtardığı için kahramandı, bazılarına nazaran Fransa’yı çok güç durumda bırakan bir barbar, bazılarına nazaran ise ateşten yandığı halde ateşi sevmeye devam eden bir çocuktu…
“Güle güle İskoçyalı ünlüye,
Eşsiz hesap kitaplarıyla,
Düşürdü Fransa’yı hastaneye,
Cebirin kurallarıyla.”
Cemre Yoldaş
Not: Yazıda “Olağanüstü Kitlesel Yanılgılar ve Kalabalıkların Çılgınlığı” kitabından yararlanılmıştır.
Dünya borsaları zayıf datalara karşın rekora koşuyor
Gedik Yatırım “Aylık Teknik Takip Pay Portföyü”nü Güncelledi
Aldığım payın fiyatı yükseliyor. Bekleyeyim mi satayım mı?
Artunç Kocabalkan-FÖŞ: Dünyada altın yükselir, Dolar zayıflar
Para Tahlil
