Sputnik’den Ceyda Karan’ın haberine nazaran; Kovid-19 pandemisi dünya çapında ekonomik istikrarları derinden sarstı. Yaz aylarıyla birlikte pek çok ülkede olağanlaşma sürecine girilirken, yine açılmayla ekonomiler hareketlendi. Pandeminin hayatın ve iktisatların durmasına yol açtığı ikinci çeyreğe dair bilgiler dünyanın ABD veya Almanya üzere en büyük ekonomilerinin bile aldığı hasarı ortaya sermeye yetiyor.
Bu şartlarda ikinci bir dalga ihtimali de dert verici bulunuyor. Türkiye’de ekonomisindeki sarsıntılar da derinden hissediliyor. Dünya çapında dolardaki düşüş eğilimi Türk Lirası’nın bedel kaybı nedeniyle Türkiye’ye yansımazken, kur hareketleri tansiyonu artırıyor. Koronavirüs ve dünya ile Türkiye ekonomisindeki gidişatı Altınbaş Üniversitesi’nden Prof. Hayri Kozanoğlu ile konuştuk.
‘HAZİRAN BAŞINDAN DAHA KARANLIK BİR TABLOYLA KARŞI KARŞIYAYIZ’
Prof. Hayri Kozanoğlu, dünya iktisadında daha evvelki krizlerde görülmemiş bir daralma yaşandığını belirtirken, dünyanın haziran başından daha karanlık bir salgın tablosuyla karşı karşıya olduğu görüşünde. ABD’de çeyreklik daralmanın yüzde 9.5 olduğunu Avrupa’da ise durumun daha fazla olduğunu kaydeden Kozanoğlu, ikinci dalga üzerinde daha fazla düşünülmesi gerektiğini vurguladı:
“Daha evvelki krizlerde de görülmemiş ölçüde bir daralma yaşanıyor dünya iktisadında. Amerika’daki çeyreklik daralma yüzde 9.5. Onu bütün yıla yaydıkları vakit 32.9 üzere bir şey çıkıyor. Aslında Avrupa’daki daralma Amerika’ya nazaran daha fazla. Almanya’da 10.5, avro bölgesinde genel olarak 11 civarında. İspanya, İtalya üzere daha çok etkilenen ülkelere göz önüne aldığımızda daha da büyük daralma tablosuyla karşılaşıyoruz. Daha önceki krizlerden şöyle bir farkı var. Keynesyenler, sosyalistler, liberaller herkes kendi meşrebine nazaran bir siyaset önerisi, bir çıkış reçetesi sunabilirdi. Talebi arttırarak, insanların harcamalarını teşvik ederek. Fakat bugün işin bir sıhhat boyutu olduğu için bunun kısıtları altında tüm adımların atılması gerekiyor. İnsanların muhakkak periyotlarda büsbütün konutlarına kapanmaları istendi. Saatler kısıtlandı. Lokantaların, kafelerin, spor salonlarının, kuaförlerin kapandığı devirler oldu. Geçmişteki ekonomik krizlerden bu türlü de önemli bir farkı var. Aslında ikinci dalga korkusu yaşanırken hadise sayılarında da çok önemli bir kabarma oldu. İkinci dalga nedir, bu tarifin da tekrar düşünülmesi gerekiyor. Ne yazık ki haziran başlarına nazaran pandemiyle ilgili çok daha berbat bir tabloyla karşı karşıyayız. En fazla hadise görülen Amerika, Brezilya, Hindistan’da 50 bin sonları geçiliyor. Bu birinci dalganın şiddetlenmesi midir, ikinci dalga aslında geldi mi bu bile belirsizleşti.”
‘KAMUCU SIYASETLERIN DAHA NE KADAR DEVAM ETTİRİLECEĞİ MEÇHUL’
Kozanoğlu, kısıtlamalarla birlikte gündeme taşıyan kamucu siyasetlerin daha fazla ne kadar sürdürülebileceğinin de meçhul olduğunu lisana getirdi İkinci dalga riskine atıf yapıldığı bir devirde hükümran bölümlerin şimdiden fakirlere yapılacak kaynak transferine muhalefeti yükselttiklerini belirten Kozanoğlu, “Ciddi bir belirsizlik, halk sıhhati açısından da bir trajedinin yaşandığı bir periyottan geçiyoruz” dedi: “Trump, Amerika’da, İngiltere’de Boris Johnson gibisi kamucu siyasetler izlenmesi hiç beklenmeyecek bireylerin liderliğinde dahi çok önemli hem kamu bütçelerinden işsiz kalanlara, geliri düşenlere yönelik programlar başlatıldı. Lakin artık bunların devam ettirilip ettirilmemesi konuşuluyor. Amerika’da kişi başına 1200 dolar yardım, çocuklara 600 dolar, eyaletlerin verdiği işsizlik ödemesinin üzerine 600 dolar federal bütçeden katkı, kendi işini yapanlara, süreksiz işlerde çalışanlara farklı programlar var. Cömert sayılabilecek programlar uygulandı. İngiltere’deki bireylerin gelirinin yüzde 80’ini karşılayacak bir toplumsal ödeme sistemi harekete geçirildi. Bu büyük ölçüde Almanya’daki kısa çalışma yahut Kurzarbeit denilen modelin öbür ülkelerde de uygulanmasıydı. Giderek bunun faturası kabarmaya başladı, bütçe açıkları artmaya başladı. Hâkim kesitler, fakir kesitlere yapılacak kaynak transferinin muhalefetlerini yükseltmeye başladılar. Bu türlü bir geçiş devrinde. Önemli bir belirsizlik, halk sıhhati açısından da bir trajedinin yaşandığı bir periyottan geçiyoruz.”
‘TÜRKİYE’Yİ YÖNETENLER EMEK KESITINE KAYNAK TRANSFERINDE ELİNİ EN AZ CEBBİNE ATAN OLDU’
Kozanoğlu’na nazaran Türkiye ekonomisin yönetenler aslında durumun ne kadar kırılgan olduğunu farkındalar ve emek kısmı ile fakirleri önceleyen cömert programları iktisadın kaldırmayacağını düşündüler. Türkiye’nin OECD ülkeleri ortasında GSMH’ye nazaran direkt kaynak transferinde elini cebine en az atan ülke olduğunu anımsatan Kozanoğlu, zarurî olarak kredilerin pompalanması, vergi harç ödemelerini ertelemek üzere çıkışlarla meselelerin halının altına süpürüldüğünü lisana getirdi. Kozanoğlu lakin buna karşın kurların tutulmasının başarılamadığını anlattı: “Türkiye iktisadını yönetenler aslında iktisadın ne kadar kırılgan olduğunun farkındalardı. O nedenle emek bölümünü, fakirleri önceleyen cömert programlar uygulandığı vakit iktisadın bunu kaldırmayacağını aşikâr ki düşünüyorlardı. O bakımdan yapılan hesaplamalara nazaran gerek G20 ülkeleri gerek OECD ülkeleri ortasında Türkiye Gayri Safi Ulusal Hasılası’na nazaran direkt kaynak transferi yardımlar manasında en az elini cebine atan ülke. Türkiye ekseriyetle faizleri zorlamalı halde düşürerek kredileri pompalamayı, vergi harç ödemelerini ertelemeyi bir formda problemleri halının altına süpürmeyi tercih etti. Lakin bu endişelerine karşın döviz kurlarını tutmayı başaramadılar. Zira iktisatta klasik bir kural vardır. Piyasa iktisadı içerisinde ancak AKP yöneticileri, Hazine ve Maliye Bakanı bilhassa daima piyasa iktisadına bağlı olduklarını tabir ediyor. Bunun genel çerçevesi içerisinde sermaye akışlarını özgür bırakırsanız, yani istediği üzere girip çıkmasına sermayenin müsaade verirseniz, birebir anda hem döviz kuruna hem de faizleri denetim edemezsiniz. Bunu süreksiz devir denetim edebilirsiniz. Ancak rezervlerinizi yakma kıymetine cephanenizi tüketirsiniz. Türkiye bunu denedi bu periyotta. Krizi bu biçimde atlatmayı düşündü. Bir periyot sahiden dövizi tutmayı başardı. Faizleri düşürmeyi başardı. Ancak daima cephane harcamaktaydı. Bu kur atakları da zayıf düştüğünüzde, spekülatörler kan kokusu aldıklarında tesirli oldu. Rezervler de azalınca, kurun o noktada devamının artık mümkün olmadığı kanısı yerleşince hareketlenme başladı. 6.85 noktasında uzun mühlet 40 gün kadar daima kaldı. Fakat kamu bankalarının döviz satışları sonucu oluyordu. Inanç duymayan vatandaş döviz alıyor. Bankaya yatırıyor, merkez bankasının zorladığı swap denilen sistemle dövizi alıp karşılığında bankalara TL veriyor. Bankalara buradan konut, tüketici kredilerini vermelerini bekliyor. O dövizleri de bir biçimde kamu bankalarına aktartıyor. Onlar da satışta dövizi tutmaya çalışıyorlar. Bu sistem bir anda çökebileceği kestirim ediliyordu. Gerçekten bayram sonu bu salı gününden itibaren döviz korunda çok besbelli bir atak yaşanmaya başlandı. Bu ortada Ayasofya’nın açılması, Türkiye’nin çağdaş dünyadan koptuğuna ait dünyadaki yorumlar, NATO ittifakı içerisinde yeri olup olmadığına ait tartışmalar da bu süreci hızlandırdı, tahrik etti. Ekonomiyi yönetenler fakirlere yardım etmeye gelince, iktisadın ne kadar kırılgan olduğunun farkındalardı. Ancak bu türlü sonunun ne olacağını düşünmedikleri adımları da dış siyaset ve kültür alanında da atmaktan çekinmediler ve önümüzdeki tablo ortaya çıktı.”
‘TÜRKİYE’DE IKTISADIN ISTIKRARINI BOZACAK PEK BİR YABANCI DA KALMADI’
AKP hükümeti kurlardaki yükselişi ‘dış komplolara bağlarken, Kozanoğlu, bu sıkıntının dünyanın her yerinde birebir olduğunu anımsattı. Pandeminin patlaması sürecinde aslında Türkiye’de ekonomiyi etkileyecek yabancı kalmadığını, Türkiye’den çıkmak için en uygun vakti bulup çıktıklarını belirten Kozanoğlu, hükümetin ‘biz bize yeteriz’ anlayışını devreye soktuğunu anımsattı. “Artık pek Türkiye iktisadını etkileyecek yabancı da kalmadı. Pandeminin patlak vermesiyle birlikte biz bize yeteriz anlayışı devreye sokuldu. Aslında o iktisat için de geçerli olmaya başladı. Yabancılar bir halde Türkiye’yi mesken tutmamaya karar verdiler. İzlenen siyasetler da bunu hızlandırdı. Bir formda buna yeşil ışık yakıldı. Örneğin bankaları zorla kredi vermeye teşvik ettiler. Özel bankalar bunun riskli olduğunu görünce mevcut düzenlemeler kredi veremiyorsanız devlete iç borçlanma senedi alın, bununla yönetim edin deniyordu. Yapay bir formda devlet iç borçlanma senetlerine talebi yükseltince bunların fiyatları arttı. Esasen az yabancı vardı, baktılar ki faizler inanılmaz düşük bir noktaya geldi, fiyatlar yükseldi. En iyi fiyattan satıyorlar, döviz kurlarında da tutuyorlar. Bunun fiyatı yüksek, döviz kuru da düşük, Türkiye’den çıkmak için en uygun vakit budur dediler, çıktılar. Türkiye’de bayram nedeniyle de bilgiler açıklanmadı. Bugün bekleniyordu, merkez bankası açıklamadı. Bu orta aslında çıkışlar oldu. Lakin bayramdan evvelki hafta yabancıların kamu kağıtlarındaki varlığı 7 milyar doların altına düşmüştü, borsadaki varlıkları 25 milyar dolardı. Bunun 4-5 sene önce 160 milyar dolar olduğunu düşünürsek, varlıklarının yüzde 80’ini aslında Türkiye’den çıkartmışlardı. Geri kalanlarını da çıkartma yoluna götürdüler. Aslında Türkiye iktisadının istikrarını bozacak pek bir yabancı da kalmadı açıkçası.”
‘KAMU SIHHATIYLE İLGİLİ TEDBIRLERI ALMAKTA TEREDDÜR EDECEKLER’
Kozanoğlu’na nazaran Erdoğan idaresi, iktisadın yaşadığı çalkantı ortamında kamu sıhhatiyle ilgili gereken tedbirleri almakta tereddüt edecek. Kozanoğlu, Türkiye’nin bütün imajlarıyla 2018 yazına döndüğü görüşünü lisana getirdi: “Ekonominin yaşadığı çalkantı ortamında kamu sıhhatiyle ilgili gereken tedbirleri almakta tereddüt edeceklerdir. Yani kamu sıhhatini tehlikeye atma riski var. Zira esasen iktisat olağan dinamikleri içerisinde bu türlü bir krize sürüklenmiş. Tek tek çalışan beşerler akşam meskene gittiklerinde, çocukları, eşleri var. Türkiye’deki aile yaşantısı gereği yaşlılar var. Yaşlılara çıkmayın dediğinizde de aslında korumuş olmuyorsunuz. Zira dışarıda çalışıp gelen bir insan varsa, iş yerleri için de bu geçerli. Bir tarafıyla çalışanlar açısından bir çalışma kampı imgesi oluşturuyor. Bir taraftan da elde pandemi riski varsa, eldekileri müdafaa boyutu var mı bu da başka bir tartışma. IMF dün dış bölümler raporu yayınladı. Türkiye ile ilgili kısmında faizleri yükseltin üzere direkt bir şey söylemiyor. Aslında onun lisanı o denli değil. Lakin şunu söylüyor; para siyasetini rezervlerinizi tekrar güçlendirmek, enflasyonu kalıcı bir halde düşük tutmak ve süratli kredi artışlarını frenlemek için bir an evvel harekete geçirin diyor. Bunun manası faizleri yükseltmenizden diğer deva yoktur manasına geliyor. 2018 Ağustos’unda da bu türlü süratli bir faiz yükseltmesinden öteki deva bulunamamıştı. 2018 Mayıs’ında da faiz yükseltilmesine karşın kurlar tutulamamıştı. Bütün imajlarıyla 2018 yazına dönüldü, sayılar o zamankini de aşmaya başladı.”
Para Tahlil
