Son otuz küsur yılı uykuda geçirip yeni uyanmış biri, son bir sene içinde başta FED ve ECB olmak üzere değişik merkez bankalarını izlerken, berrak hayal görüp görmediğini denetim etmek için kendini çimdiklemek zorunda kalırdı. Kelamda bilgi ve teknoloji çağında gözümüzün önünde olup biteni manaya yeteneğimiz yüz yıl evvel yaşamış insanlardan hakikaten daha iyi mi? Gözlerimizin önünde ağır çekim gelişen entelektüel ve politik iktisat paradigma değişikliğine inanmayabilirsiniz fakat inanmasanız bile tesirinin dışında kalmak sıkıntı olacak.
Dünya iktisadının çağdaş tarihinde yalnızca konjonktürel değil uzun vadeli yapısal bir dönüm noktasındayız. Bilhassa ABD politik ekonomisindeki mevcut gelişmelerin, neoliberalizmden sonuncu bir kopuş manasına gelme ihtimali yüksek. En azından önümüzdeki birkaç sene aykırı istikamette yol alacağımız anlaşılıyor.
İzlenen neoliberal siyasetlerin da tesiriyle bilhassa orta ve dar gelirli kısımların aşındığı, bu kesitlerin gerçek fiyatlarının birden fazla yerde yerinde saydığı ve böylelikle gelir dağılımı adaletsizliğinin arttığı görüşü artık kabul görüyor. Şimdi bu kadar geniş ölçüde kabul görmeyen ancak yavaş yavaş tabu olmaktan çıkan bir görüş daha var. “Neoliberalizmin kaleleri” diyebileceğimiz kurumlarda dahi dillendirilen bu görüş, izlenen bu siyasetlerin gerçek fiyatları baskıladığı, dar ve orta gelirli kısımların ömür standartlarını devam ettirebilme uğruna ortadaki farkı borçlanmayla kapatmaya çalışmaları ve ekonomiler içinde finansallaşmanın artması. Bu kalelerden biri olan IMF’de baş ekonomistlik yapmış ve öbür değerli neoliberal kalelerden University of Chicago’nun profesörü olan Raghuram Rajan’ın “Bırakın Kredi Yesinler” (Let Them Eat Credit. How inequality is at the root of the Great Recession) başlıklı 2010 yılı makalesini, bu bahisteki erken ve çarpıcı tahlil örneklerinden biri olarak gösterebiliriz.
ABD siyaset sahnesinde de statüko devam eder denilirken, gözler reality TV yıldızı Trump ve başka vitrindeki siyaset yıldızları ile ilgilenirken, perde gerisinde kıymetli gelişmeler oluyordu. Beğensek de beğenmesek de etkileneceğimiz entelektüel taban dalgalarından biri gelişmiş ülkelerde mali disipline bağlılıktan büyük oranda vazgeçilmesi. Burada MMT (modern monetary theory), o buzdağının yalnızca görünen kısmı. ABD solunda taraftar kazanan genel fikir, devletin insanların hayatlarını iyileştirme vasfının tekrar inşa edilmesiydi. Georgia’daki Senato, ikinci çeşidi kazandıktan sonra Demokratların buradaki oy oranlarını artırmak için iki yılı var. 2 trilyon dolara yakın paketlerin bu kadar süratli çıkmasının sebeplerinden biri de bu. Teşvikte global önder ABD oldu. IMF’ye nazaran ABD GSYİH’sinin toplam yüzde 17’sine varan dayanak paketleri açıkladı. Yeni geçirilen 1,9 trilyon ile toplam teşvikle bu oran GSYİH’nın yüzde 26’sına yükseldi.
ABD Lideri Joe Biden, planlanan altyapı tasarısı da geçerse bu oran dört yıl içinde GSYİH’nın yüzde 35’ine ulaşacak. ABD tarihinde daha evvel yalnızca Büyük Buhran ve İkinci Dünya Savaşı’nda bu tıp bütçe harcaması görüldü. Bu ortada bu eğilimin sadece ABD’ye has olduğunu sanmayalım.
IMF’ye nazaran, teşvik planları şu ana kadar Avustralya, Japonya ve Birleşik Krallık’ta GSYİH’nın yüzde 16’sını, Kanada’da yüzde 15’ini, Almanya’da yüzde 11’ini, Fransa’da yüzde 8’ini, İtalya’da yüzde 7 ve Çin’de yüzde 5’ine denk geliyor. Son anketlere nazaran Yeşiller Partisi’nin de Almanya’da iktidara gelme mümkünlüğü son derece yüksek. Toplumsal demokrasinin teslimiyeti ve/veya bu neoliberal siyasetlerin benimsenmesi ile dünyadaki borçluluk oranları tepe yapmış, etraf ve toplumsal problemler geri plana itilmişti. Ama yeni vaktin ruhu, ESG trendlerinden de gözüktüğü üzere izlenen siyasetlerin etraf felaketlerine yol açtığı, gelir dağılımını bozarak hem iktisatların hem demokrasilerin kırılganlığını artırdığına dair görüşleri kuvvetlendiriyor. Hasebiyle önümüzdeki yılların en kıymetli husus başlıkları bunlar olacak.
Enflasyon kalıcı mı, süreksiz mi?
Son bir yılın büyük kısmını, enflasyonun en değerli numaralı gündem hususu olacağını sav ederek geçirdik. Artık hangi gazeteye televizyona baksanız enflasyon konuşuluyor, kılı kırk yaran tahliller yapılıyor. Buradaki görüşler de kabaca ikiye ayrılıyor. Birinci görüş; enflasyon süreksiz ve münasebetiyle sorun olmadığına dair. FED de bu görüşe inandığını söylüyor. İkinci ve kesin azınlıkta olan görüş ise bizimki. Yani enflasyonun büyük oranda yapısal hal alacağı yani kalıcı olacağı. Bunların hepsi kulağa akademik yahut felsefi tartışmalar üzere gelebilir lakin ekonomik manada yanlışsız kestirim etmeniz gereken tahminen de en değerli trend bu.
Alışılmış süratli haber akışı içinde artık herkes bilgiyi hap halinde almak istiyor, icraat görmek istiyor, sonuç görmek istiyor. Pekala bu halde günlük gelişme ve kelamda bilgi akışına nazaran tepkisel davranarak başarılı olmuş kaç kişi tanıyorsunuz? Bilhassa yatırım üzere değerli kararlarda sakin olmak değerli, hap biçiminde bilgi aldığınızda kaçırdığınız ayrıntılar daha da kıymetli. Şimdiki örnek olarak da ‘‘FED taper eder mi?’’ tartışmalarına bakalım.
Bizce FED, bilhassa piyasadaki enflasyon beklentilerindeki dramatik yükseliş nedeniyle ‘tapering’ konusunu eninde sonunda açacaktır ama bunun için Ağustos ayında gerçekleşecek Jackson Hole toplantılarını beklemeye çalışacak. Her şeyden evvel FED’in “doğru” enflasyondan rahatsız olmadığını hatta dilek ettiğini düşünüyoruz. Powell olsun Clarida olsun, FED’in yıldızlarının, biraz yarım ağız ve vakit zaman tatlı sert beklentilere ayar verdiğine bakmayın, FED’in bakış açısı değişti. Bunu değişik akademik etiketler ile sunmalarından ötürü bir baş karışıklığı var ki bu da istenmeyen bir şey değil. Bir merkez bankasının ‘‘Enflasyon inşallah çok yükselir, ben buna seyirci kalırım’’ demesini beklemiyorsunuz herhalde? Yıldızlar bu kadar baskı altındayken, bunu söylemeleri çok riskli olur. Fakat taraf için yıldızlara değil biraz daha aşağılara bakalım.
Lael Brainard niçin kıymetli?
Sizi Lael Brainard ile tanıştırmak istiyorum. İsmini duymamış olabilirsiniz. O bir yıldız değil fakat FED’in en kıymetli oyuncularından biri. Lael Hanım, 2014 yılında FED FOMC’ye girdi. Fazla da göze batmadı. Ancak bu periyot boyunca yalnız lakin görüşlerinden ödün vermeyen bir kartal üzere faiz artırımlarına vakit zaman tek başına karşı çıkan kişi oldu.
Kendisi çoğunluğa uymak yerine fikirlerinde ısrar etti ve gelinen noktada, Powell da dahil FED’in üyeleri onun fikirlerine yaklaştı. Birçok açıdan FED’in izleyeceği siyasetler hakkında fikri öncü olarak görüyorum. Lael Hanım’ın argümanlarının bir mühlet sonra Powell tarafından da seslendirildiğine çok şahit oldum. Bu bağlamda yeniden gözden kaçtığını düşündüğüm kıymetli bir detay, FED’in artık tam ve “kapsayıcı” istihdamı hedeflediği. Bu amaç değişikliğinin ipuçlarını Brainard vermişti. Ortadan geçen vakitte Powell ve Clarida tarafından da benzeri argümanlar tekrarlandı. Barinard’ın yaptığı son konuşmaya baktığımızda FED’in fiyat artışlarına ne kadar olumlu baktığını, tam ve kapsayıcı istihdamdan şimdi ne kadar uzak olunduğuna dair fikirlerini daha iyi anlayabiliriz.
Yalnızca FED içinde değil, hayatın tüm alanlarında gözlerimiz daima yıldızlarda olursa kıymetli şeyleri ıskalayabiliriz. Birçok otoriteye nazaran daha dar takımı olan Beşiktaş da yıldızları kadar kartallarının da katkısıyla şampiyon oldu diyebilir miyiz?
Murat Berk, Baş Stratejist
JP Morgan: Fed varlık alımlarını Eylül’de azaltma sinyali verecektir
İktisatta bütün devalar tükendi mi? | Atilla Yeşilada
Shiller: Piyasalar Yırtıcı Batı’ya döndü
Para Tahlil
