İki yılda iki kur krizi yaşanınca iktisat idaresi tümden değişti. Hazine ve Maliye Bakanlığı’nda Berat Albayrak’ın yerini alan Lütfi Elvan ile Merkez Bankası (TCMB) Başkanlığı’nda Murat Uysal’ın yerini alan Naci Ağbal’ı büyük problemler bekliyor.
Son iki yılda iki kur krizi yaşayan Türkiye’de iktisat idaresi değişti. Temmuz 2018’de Hazine ve Maliye Bakanlığı koltuğuna oturan Berat Albayrak, hem imza attığı siyasetler hem de istifa biçimiyle Türkiye tarihinin en tartışmalı bakanlardan biri olarak tarihteki yerini aldı.
İnşaata, dış borçlanmaya ve ithalata dayalı büyüme yıllarının ardından biriken meseleler, Albayrak devrinde kur krizleriyle kendini gösterdi.
9 Kasım’da Albayrak’ın yerine bakanlık koltuğuna oturan Lütfi Elvan ve 7 Kasım’da Murat Uysal’ın yerine Merkez Bankası (TCMB) başkanlığına atanan Naci Ağbal’ı çözülmesi gereken kuvvetli meseleler bekliyor.
Yüksek işsizlik, düşük büyüme, yüksek enflasyon, döviz kurlarındaki artıştan kaynaklı borç yükünde artış, TCMB rezervlerinin azalması ve artan bütçe açıkları öne çıkan sıkıntılar olarak dikkat çekiyor.
TCMB eki Baş Ekonomisti Prof. Dr. Hakan Kara ve Vergi Uzmanı Dr. Ozan Bingöl, iktisat yönetiminine yeni gelen isimleri bekleyen problemleri kıymetlendirdi.
İşte iktisatta öne çıkan 10 büyük sorun…
1- İŞSİZLİK: NÜFUS ARTTI, İSTİHDAM AZALDI
Albayrak vazifeye geldiğinde Türkiye’de 15 yaş üstü çalışabilir nüfus 60 milyon 626 bin, istihdam 29 milyon 314 bindi. İstihdam oranı da yüzde 48,4’tü.
Ağustos 2020 prestijiyle 15 yaş üstü nüfus 62 milyon 730 bine yükselirken, istihdam 27 milyon 554 bine düştü. İstihdam oranı da yüzde 43,9’a geriledi. Üstelik istihdam edilenlerin değerli kısmı pandemi nedeniyle kısa çalışma ve fiyatsız müsaade kapsamında olduğu için aylardır tam maaş alamıyor.
Albayrak devrinde 15 yaş üstü nüfus 2 milyon 104 bin artarken istihdam 1 milyon 760 bin düştü.
Bu devirde, dar tarifli işsizlik oranı yüzde 10,2’den yüzde 13,2’ye yükseldi.
DİSK-AR’ın hesaplamasına nazaran, iş bulma ümidini kaybedenlerin de dahil edildiği geniş tarifli işsizlik oranı bu periyotta yüzde 17,1’den yüzde 26,7’ye, geniş tarifli işsiz sayısı 5 milyon 950 binden 9 milyon 577 bine yükseldi.
2- 8 ÇEYREĞİN 4’ÜNDE İKTİSAT KÜÇÜLDÜ
Albayrak periyodunda, ekonomik büyümeyi artırabilmek için faizler baskılanmaya çalışıldı ve rekor kredi genişlemelerine gidildi lakin bu periyotta 8 çeyreğin 4’ünde eksi büyüme kaydedildi.
Pandeminin tesiriyle 2020’nin ikinci çeyreğinde küçülme yüzde 9,9’u buldu. Üçüncü çeyrekte yüksek büyüme oranının yakalanması beklense de 2019’un akabinde 2020’nin de 0 civarında büyümeyle kapanması bekleniyor. IMF’nin varsayımı ise yüzde 5 küçülme istikametinde.
Hem ekonomik kriz hem de TL’deki paha kaybının tesiriyle Albayrak periyodunda dolar cinsinden ulusal gelirde büyük düşüş yaşandı. 2017 sonunda 858,9 milyar dolar olan sayı, 2019 sonunda 760,9 milyar dolara geriledi. IMF’nin 2020 varsayımı ise 649,4 milyar dolar.
3- ENFLASYON ÇİFT HANEDE
Albayrak vazifeye geldiğinde tüketici enflasyonu yüzde 15,39 düzeyindeydi. Bu oran Ekim 2019’da yüzde 8,55’e kadar düştü lakin daha sonra yükselişe geçti ve Ekim 2020’de yüzde 11,89 ile çift hanede kalmayı sürdürdü.
Ortalama enflasyonun yüzde 1,3 olduğu OECD üyesi ülkeler ortasında Türkiye açık orta farkla en yüksek enflasyona sahip ülke.
IMF’nin Türkiye için 2020 yıl sonu enflasyon varsayımı yüzde 12. Dünya ortalaması için iddiası ise yüzde 2,8. Komşumuz Yunanistan’da enflasyon yüzde -2 düzeyinde.
IMF datalarına nazaran, Türkiye dünyada enflasyonun en yüksek olduğu 18. ülke pozisyonunda.
4- SWAP HARİÇ NET REZERV EKSİDE
Albayrak vazifeye geldiğinde Türkiye’nin 79,1 milyar dolar brüt döviz rezervi, 22,9 milyar dolar brüt altın rezervi vardı. 30 Ekim 2020 prestijiyle bu sayılar dövizde 42 milyar 259 milyon dolara gerilerken, altında 42 milyar 147 milyon dolara yükseldi.
Böylece toplam rezerv 102 milyar dolardan 84,4 milyar dolara geriledi.
Albayrak vazifeye geldiğinde TCMB’nin bankalardan swap ile aldığı ödünç rezerv ölçüsü yalnızca 1 milyar 250 milyon TL idi. Eylül 2020 prestijiyle bu sayı 62,9 milyar dolar düzeyinde.
Yeni toplam rezervlerin yüzde 74,5’i ödünç alınan döviz ve altınlardan oluşuyor.
Swap hariç net rezerv ise -44 milyar dolar düzeyinde bulunuyor.
Albayrak vazifeye geldiğinde TCBM’nin döviz varlıkları döviz yükümlülüklerinden 32,5 milyon dolar fazlaydı. Swap hariç sayı 31,3 milyar dolardı.
6 Kasım prestijiyle TCMB’nin swap dahil döviz fazlası yalnızca 9,3 milyar dolar. Swap hariç tutulduğunda ise sayı 53,6 milyar dolar düzeyinde.
IMF, brüt rezerv kullanarak geliştirdiği rezerv yeterliliği göstergesinin (ARA metric) en az yüzde 100-150 düzeyinde olmasını tavsiye ediyor. Lakin Türkiye’de bu oran Ağustos 2020 prestijiyle yüzde 68,8 milyar dolar düzeyinde.
5- TL TARİHİN EN KIYMETSİZ DÜZEYİNDE
Albayrak, 2 yıl 4 aylık bakanlık devrine iki büyük kur krizi sığdırdı.
O denli ki, 6 Kasım prestijiyle TL, yıl başından bu yana dolar karşısında yüzde 30’luk paha kaybıyla dünyada en fazla kıymet kaybı yaşayan para ünitesiydi.
Albayrak vazifeye geldiğinde 4,53 olan dolar/TL, Albayrak misyonu bırakmadan iki gün evvel 8,57’yi görmüştü.
TL’nin bedelini Türkiye’nin dış ticaretinde değerli hisseye sahip ülkelerin para ünitelerinden oluşan sepete nazaran ve enflasyondan arındırarak kıyaslayan gerçek efektif döviz kuru datalarına nazaran de TL ekim ayında, bilginin tutulduğu Ocak 1994’ten bu yana olan periyodun en bedelsiz düzeyine geriledi.
Haziran 2018’de 78,19 endeks pahasını olan gerçek efektif döviz kuru, Ekim 2020’de 60,66 pahasını aldı.
6- KUR ARTIŞI BORÇ YÜKÜNÜ ARTIRDI
Ağustos 2018’deki birinci kur krizi periyodunda Albayrak “yurt dışı kaynaklı kur saldırısı” telaffuzunu kullanırken, ikinci kur krizinde “rekabetçi kurla ihracatımız artacak” telaffuzuna geçiş yaptı.
Lakin gerçek kesimin 165,2 milyar dolar, Hazine’nin 122,9 milyar dolar, TCMB’nin 53,6 milyar dolar döviz açığı bulunuyor.
Döviz açığı, döviz borçlarının döviz varlıklarından fazla olmasını tabir ediyor.
Döviz kurlarındaki artış, gerçek kesimin ve Hazine’nin borç yükünü katlıyor. Örneğin, döviz açığı en yüksek Türk şirketi olan THY’nin 2020’nin 9 ayında yalnızca kur ziyanı 2,6 milyar TL oldu.
7- DIŞ BORÇLARI ÇEVİRMEK ZORLAŞTI
Kur artışı, yüksek ülke risk primi (CDS) ve rezerv düşüklüğü, Türkiye’nin dış borç çevirmesini de zorlaştırıyor.
2020 Ağustos sonu prestijiyle, yepyeni vadesine bakılmaksızın vadesine 1 yıl yahut daha az kalmış dış borç verisi kullanılarak hesaplanan kalan vadeye nazaran kısa vadeli dış borç stoku, 181,3 milyar dolar.
Uzun vadeliler dahil Türkiye’nin brüt dış borç stoku 421.8 milyar dolar. Brüt dış borç stokunun ulusal gelire oranı yüzde 56,8 olan Türkiye, bu alanda Arjantin’in akabinde gelişmekte olan ülkeler ortasında ikinci sırada yer alıyor.
8- HAZİNE’NİN DÖVİZ VE ALTIN BORCU KATLANDI
Albayrak Hazine’yi 138,8 milyar dolarlık brüt kamu dış borç stokuyla devraldı ve 2020 yılının Haziran sonu verisiyle 163,3 milyar dolarla bıraktı.
Albayrak bakanlık koltuğuna oturduğunda 969,9 milyar TL olan Hazine’nin toplam borcu, Eylül 2020’de 1 trilyon 863 milyon TL’ye yükseldi. Yani yaklaşık 2 yılda 2’ye katlandı.
Albayrak vazifesi devraldığında Hazine’nin brüt borç stokunun yüzde 42,2’si döviz cinsindendi. Bu oran Eylül 2020’de yüzde 56’ya yükseldi.
Kelam konusu devirde Hazine, yaklaşık 200 tonluk altın borçlandı.
9- VATANDAŞ DÖVİZ VE ALTINA KAÇTI
Albayrak misyona geldiğinde, yurt içi yerleşiklerin yabancı para mevduatı 162,8 milyar dolardı. 30 Ekim’de bu sayı 221 milyar dolara yükseldi.
6 Temmuz 2018’de Türkiye’deki bankalardaki toplam mevduatların yüzde 51,5’i TL iken, bu oran 30 Ekim 2020’de yüzde 43,4’e geriledi. Üstelik, döviz ve altın birikimlerin önemli bir kısmı yastık altında saklanıyor.
10- BÜTÇE AÇIĞINDA REKORLAR
Haziran 2018’de 12 aylık toplam bütçe açığı 68,6 milyar TL idi. Eylül 2020’de bu sayı, 178,5 milyar TL’ye yükseldi.
Prof. Dr. Uğur Emek’in hesaplamasına nazaran, kamu özel işbirliği yoluyla yapılan köprüler, otoyollar, hava limanları, kent hastaneleri ve Akkuyu nükleer santrali için verilen toplam gelir garantisi ölçüsü 153,8 milyar dolar. Kur artışıyla birlikte bütçede, bu projelerin yarattığı yük de giderek artıyor.
Makalenin Devamına Buradan Ulaşabilirsiniz
Para Tahlil