1930’ların Büyük Buhran’ı; 2008-2009’da Büyük Sakinliğe yol açan bankacılık krizi ve 2020 COVID-19 global krizi. Birinci ikisinde oluşan büyük şoklardan sonra endüstriyel üretimin evrimi bize bugünden geleceğe dönük beklenti oluşturma imkanı tanıyor. Büyük Buhran için Haziran 1929’u ve Büyük Sakinlik için Nisan 2008’i başlangıç noktası alarak bu iki krizin başlangıcını takip eden aylarda dünya sanayi üretim endeksini izleyerek bir çıkarımda bulunmak mümkün.
2010 yılında yapılan bir çalışmaya nazaran (Eichengreen ve O’Rourke), iki bankacılık krizini takip eden daralmanın tipi başlangıçta çok benzeri. Fark yaklaşık on ay sonra ortaya çıkmaya başlıyor. Büyük Sakinlik sırasında on ay sonra nispeten süratli bir iyileşme oldu. Büyük Buhran sırasında bu türlü bir iyileşme olmadı; tersine istikrarlı bir toparlanma başlamadan evvel daralma 25 ay daha devam etti.
Bu iki kriz ortasındaki bu keskin aksiliğin temel nedeninin para ve maliye otoritelerinin farklı reaksiyonları olduğu artık genel olarak kabul edilmekte. Büyük Buhran sırasında, hem mali hem de mali yetkililer kısıtlayıcı siyasetler uyguladılar. Bu yanlış tasarlanmış siyasetler, üretimdeki gerilemeyi ağırlaştırırken uzattı ve krizin Büyük Bunalım’a dönüşmesine neden oldu. 2008 yılına gelindiğinde siyaset yapıcılar tarihten derslerini almışlardı ve bankacılık krizine mali ve mali teşviklerle reaksiyon verdiler. Sonuç olarak, başlangıçta Büyük Buhran olmanın tüm bileşenlerine sahip olan ekonomik kriz kısa kesildi.
1-Dünya sanayi üretimi endeksi: Büyük Buhran – Büyük Sakinlik
2020’nin başında dünyayı sarsan COVID-19 salgınının yarattığı ekonomik şok ne kadar farklı? 2007-2008 mali krizinin ve 1930’lardaki Büyük Buhranın neden olduğu şoktan çok farklı. Aşağıda kelam konusu üç krizin de izleyen aylarında dünya endüstriyel üretim endeksine bakınca farklılık belirginleşiyor.
2020 grafiğini çizerken dünya endüstriyel üretim ölçülerini büsbütün derlemek mümkün olmadığından, Çin, ABD ve AB’nin endüstriyel üretimleri bir ortaya getirilmiş durumda. Bu üç ülke, de aslında dünya endüstriyel üretiminin% 60’ı demek.
2-Dünya endüstriyel üretim endeksi: Büyük Buhran, Büyük Sakinlik ve COVID-19
Covid-19 şoku ile iki bankacılık krizinin sonuçları ortasındaki zıtlık iki taraftan güçlü.
Birinci fark koronavirüs salgınının patlak vermesinden sonra aşağı yanlışsız hareketin yoğunluğunun, Büyük Buhran ve 2008 bankacılık krizinden çok daha büyük ve süratli oluşu. Bunun nedeni, pandeminin hem arz hem de talep şoku yaratması. Tedarik şoku, birçok şirketi üretimi durdurmaya zorlayan tedarik zincirlerinin kesintiye uğramasından kaynaklandı. Bu arz şoku, karşılığında büyük talep şoklarına yol açtı: tüketiciler mağazalara gidemedi, personeller gelirlerinin düştüğünü gördü ve bu, tüketicileri ve firmaları tüketimi ve yatırımı ertelemeye sevk etti. Bu arz ve talep şokları birbirini etkiledi ve güçlendi, bu da 1929 ve 2008 bankacılık krizlerinden sonra aşağı gerçek spirallerden çok daha süratli olan süratli bir deflasyonist spirale yol açtı. İkincisi, negatif talep şoklarını tetikledi, lakin arz kesintilerine yol açmadı.
İkinci kıymetli fark, koronavirüs şokundan sonra gözlemlenen canlanmayla ilgili. Kilitlemeler özgür bırakıldıktan sonra endüstriyel üretimin güçlü bir formda toparlandığını görüyoruz. Bu canlanma, birden fazla hükümetin hakikat biçimde cevap vermesiyle mümkün oldu. Şirketlere mali takviye verilince işlerini kaybetme riski taşıyan personellerin işten çıkarılmamasını sağladılar. Avrupa’da hükümetler, fiyatlarının (bir kısmını) üstlendi. Bu, çalışanların satın alma güçlerini muhafazalarını ve bu nedenle mal ve hizmet satın almaya devam edebilmelerini ve firmaların iflas etmemesini sağladı. ABD’de, işsizlik yardımları dâhil olmak üzere hükümet harcamaları büyük ölçüde arttı. Hükümetler, ekonomilerini canlı tutmaları için desteklediler ve bu da kilitlenmeler kaldırıldığında nispeten kolay bir halde toparlanmayı mümkün kıldı.
Bu kurtarmalar son derece süratliydi ve V biçimindeki toparlanmaya çok benziyor. Hal 3’te, Çin, ABD ve AB’deki (Şekil 2’de kullanılan birebir ülkeler) düşüşler ve toparlanmaların detayları görülebilir. Çin’de sanayi üretimindeki düşüşün çok dik olduğunu, lakin bunu süratli bir toparlanma izlediğini görüyoruz. AB’nin düşüşü en keskin olanıydı, lakin toparlanması da, en azından ABD’nin toparlanmasına kıyasla nispeten keskin oldu. Bu farklılıkların, Çin’in AB ve ABD’den daha süratli ve müdahaleci bir halde reaksiyon vermesiyle ilgisi vardı. ABD, bilhassa cevap vermesi en yavaş olanıydı.
3-Endüstriyel üretim endeksi: Koronavirüs şoku sonrası
Koronavirüs şokundan sonraki iyileşme, 2008 bankacılık krizinden sonra olndan neden çok daha süratliydi? Her iki durumda da, hükümetlerin bütçe açıklarının değerli ölçüde artmasına müsaade vermeleri yanında mali otoritelerin iktisada verdiği dayanak çok güçlüydü (bkz. Biçim 4). Karşılık, 2008-2009 Büyük Sakinliğinin bir bankacılık krizi tarafından tetiklenmiş olması. Bu şokun akabinde bankalar bedel kaybetti ve kredileri genişletme konusunda çok isteksiz davrandılar. Bu, koronavirüs şokundan sonra gözlemlenenden daha uzun müddetli bir iyileşmeye yol açtı. İkinci durumda, bankalar emsal zorluklar yaşamadılar ve toparlanmanın önündeki büyük pürüzler değillerdi.
4- Bütçe fazlası / açığı (GSYİH’nin yüzdesi)
Bugün, Form 2 ve 3’te görülen endüstriyel üretimdeki canlanmanın sürdürülebilirliği konusunda büyük bir belirsizlikle karşı karşıyayız. Bu güçlü canlanmalar devam edecek mi? Salgının ikinci ve üçüncü dalgaları riski var ve bu nedenle de hala yeni ekonomik gerileme riski bulunuyor. Bu ikinci ve üçüncü dalgaların meydana gelmesi durumunda, büyümenin gücü nakdî ve mali otoritelerin ekonomiyi mali ve mali genişlemelerle desteklemeye devam etme istekliliğine büyük ölçüde bağlı olacak. Bütün bunlar hala çok belgisiz. Toparlanma biçiminin V biçiminde değil de W biçiminde (veya öbür bir harf) olacağı göz arkası edilmemeli.
COVID-19 şokundan kurtulma potansiyeli hakkındaki kıymetli bilgiler mevcut. Form 2 ve 3, COVID-19 ile ilgili dehşetler ortadan kalktığında iktisadın süratli bir biçimde toparlanma kapasitesine sahip olduğunu ve evvelki iki tarihi krizden kelam konusu toparlanmanın çok daha süratli olduğunu gösteriyor. Bunun nedeni, bu devirlerde, bir toparlanmanın sürdürülebilir olabilmesi için öncelik bankaların sağlıklı olması gereği. Zira sıkıntılı bir bankacılık istemini toparlanmak vakit alır. Bugün bankaların “kurtarılmaları” gerekmiyor. Sonuç olarak, hükümetler ve merkez bankalarının ekonomik faaliyeti desteklemeye yönelik dayanaklarına devam etmeleri şartıyla, toparlanma nispeten süratli olabilir. Öbür bir deyişle, yetkililerin dayanağıyla iktisada kalıcı bir ziyan verilmesinin önüne geçilebilirse, iktisatların süratli bir biçimde toparlanmaya devam etme potansiyeli bulunuyor.
İkinci dalga bir kapatma devri yaşanırsa burada hükümetler ve merkez bankalarının destekleme güçlerini devam ettirebilmeleri, global ekonomik toparlanma formunu belirleyici olacak.
Para Tahlil
