Yanlış kulvara nasıl girdik?
17 Nisan 2018’de erken seçimin işaret fişeği atıldığında, Merkez Bankası’nın rezervleri 112 milyar dolardı. Bunun 25.6 milyar doları altın, 86.6 milyar doları döviz rezervlerinden oluşuyordu. Yükümlülüklerini aşan döviz varlıkları, yani döviz durum fazlası da 32 milyar dolardı.
24 Haziran seçimleri yapıldığında ise rezervler 103 milyar dolara gerilemişti.
Seçimler sonrasında 9 Temmuz günü “Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin” birinci kabinesi kuruluyor, iktisat idaresinden sorumlu koltuk Cumhurbaşkanı’nın damadına veriliyordu.
İşte Türkiye’de iktisat siyasetinin hem krize yuvarlanmasının hem de kriz idarenin daha evvel görülmediği ölçüde makus bir kulvara girmesinin eşiği bu devirdir.
Rahip Brunson faciası birinci ihtardı
2018 Ağustos ayında Rahip Brunson’ın tutuklanmasıyla ilintili yürütülen “ver papazı-al papazı” diplomasisi duvara tosladı; ABD’nin yaptırımları ve devamında sert bir kriz tetiklendi. 2015’den bu yana “geldim, geliyorum” diyen ekonomik kriz tetiklenmişti. Döviz kurları fırladı, enflasyon patladı. Sert faiz artışıyla bu frenlendi. Lakin bu “başkanlık rejimiyle faizin nasıl düşürüleceğini göreceksiniz” temalı söyleme sığmıyordu.
Rahip Brunson 12 Ekim 2018’de duruşma kararıyla serbestçe ülkesine dönene kadar döviz rezervleri 88 milyar dolara gerilemişti.
Ne var ki 2019 Mart ayında mahallî seçimler yaklaşıyordu; yüksek faiz bir taraftan, kur baskısı bir taraftan seçim için Ankara’yı rahatsız ediyordu.
2019 lokal seçimleri: Art kapıdan müdahale devri
Bu çerçevede 2019 Ocak-Nisan ortası devirde kamu bankalarının döviz kuruna “arka kapı” sistemleri ile müdahalesi başlatılmıştı. Bu satışlar brokerlar üzerinden yapıldığından fazla dikkat çekmiyor olsa da mahallî seçimden bir hafta evvel Merkez Bankası’nın bilançosundaki rezerv erimesi görüldüğünde anlaşıldı. Bu da ek bir kur sıçraması getirdi. Kuru tutmak için yapılan iş kuru sıçratmıştı.
İşte bu tarihten sonra, hem Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinde bu yolla ortaya çıkan erimenin saklanması için, hem de bu erimenin kapatılması için swap süreçlerine başlandı. Tek sorun şuydu; bugün alınan ve ilerideki bir vadede geri ödenecek bir sürece dayanan swap sürecinde, döviz girişi varlık olarak bilanço içinde gösterilirken, ileride ödenecek olan yükümlülük bilanço dışında saklanıyordu. Swapla alınan her 1 milyar dolar rezervleri artırıyorken, bilançonun pasif tarafında yükümlülük olarak gösterilmiyordu.
Eritilen dövizlerin boyutu
Kamu bankalarının satışları devam ederken, swap büyüklüğü de böylelikle, Haziran 2020 sonunda 58.8 milyar dolara ulaştı. Yani Merkez Bankası’nın bilanço içinde duyuru ettiği altın dahil toplam rezervi 90.3 milyar dolarken, bu swap ölçüsü düşüldüğünde 31.5 milyar dolarlık bir toplam rezerv kalıyordu elde. Bunun manası, son iki yılda iktisattaki makûs idare yalnızca ‘siyasi beka’ için 60 milyar dolarlık bir rezervi eritmişti. Bu hesaba, Merkez Bankası’nın potansiyel döviz gelirlerinden yoksun kalması dahil değil. Örneğin, 2018 Haziran-2020 Haziran ortası iki yıllık periyotta Merkez Bankası’nın döviz kazanan şirketlere kullandırdığı reeskont kredilerinin dönüşünden elde ettiği döviz girişlerinin toplamı 41.5 milyar dolar ediyor. Yalnızca bu kalemden ötürü döviz rezervlerinin bu kadar artması gerekirdi. Bu yok. Demek ki eritilen döviz rezervinin büyüklüğü 100 milyar doları geçiyor.
Merkez Bakası’nın FX rezervi yok, BORCU var
Merkez Bankası’nın bilanço içi öbür döviz yükümlülükleri de hesaba katılırsa mevcut döviz konumu yaklaşık 40 milyar dolar negatifte. Yani 100 dolarlık yükümlülüğe elinde 60 milyar dolar var demek. 2 yılda; 32 milyar dolar fazladan, 40 milyar dolar açığa gerileme demek bu.
Siyasi direktifle Merkez Bankası’nın döviz rezervlerini “arka kapıdan” eriten kamu bankaları, buna ek olarak da kendi bilançolarındaki dövizleri eritmeye başladılar. Bunun kabaca 9 milyar dolara eriştiği BDDK bilgilerinden izlenebiliyor. Böylelikle Merkez Bankası ile birlikte toplamda kabaca 50 milyar dolara varan bir açık döviz durumuna ulaştılar.
Sorun şu ki; bu kadar “arka kapı” müdahaleleri ile döviz saçılmasına rağmen döviz kuru dizginlenemedi. Bunun nedeni de berbat idare ve derin bir güvensizlik.
Ankara’daki tecrübesiz iktisat idarenin anlayamadığı şu; siyaseten inanç ve prestij sağlayamamışsanız kendi paranızın bedelini, diğerlerinin bastığı paraları satarak koruyamazsınız.
‘Rezerv bitti, karşılık getirin’
Merkez Bankası’nın rezervleri, akabinde kamu bankalarının rezervleri derken tüm mühimmatı fütursuzca eriten Ankara, sırada özel bankaları gözüne kestirdi. Aslında swap kanalıyla ellerinden dövizlerinin bir kısmı alınan bankalara, 18 Temmuz günü yabancı para zarurî karşılıkları 3 puan arttırarak yeni yükümlülük getirildi.
Yapılan açıklamada, bu artışla bankaların Merkez Bankası’na 9 milyar dolar yatırmasının beklendiği vurgulandı. Fakat o denli olmadı; çünkü kimi bankaların swap azaltarak nette 6 milyar dolar yatırdıkları görülüyor.
Bu adım atılırken, Bloomberg’in haberine nazaran; Ankara’dan iktisat yetkililerinin bankaları arayarak artık döviz risklerini spot piyasadan değil vadeli piyasalardan karşılamaları ‘tavsiye’ ediliyordu. Bunun manası şu; ‘müşteriniz sizden döviz alırsa siz de açığınızı kapatmak için spot piyasaya girip döviz almayın, BİST’te VİOP’ta vadeli süreç yapın’. Tüm mühimmatı bitiren, bankaların ellerinde kalan son dövizlere de mecburî karşılıkla el koyan Ankara, ‘dövizsiz döviz işlemi’ tavsiye ediyordu.
Elde müdahale edilecek dövizin kalmadığı ve bankalara bunun yerine “Türk Lirası uzlaşmalı vadeli döviz işlemi” (non-deliverable forward) önerilmesidir. Yani bankalar aşikâr bir kur düzeyinden vadeli olarak döviz satın alacaklar (tabii ki Merkez Bankası satacak), vadede ise dövizi almak yerine ortadaki kur farkını karşı taraftan alacaklar. Ayrıyeten tıpkı anda Merkez Bankası’nın da bu piyasada süreç yapmaya başladığı duyuruluyordu.
Uygun de önünde sonunda döviz transferi olana, ithalat yapıp ödeme yapacak olana döviz gerekecek ve piyasaya girip alacak.
Tahlil nedir?
Türkiye’de siyasetin olağanlaşması, demokratikleşme ve hukukun üstünlüğünün tesis edileceğinin birinci işaretlerinin güçlü biçimde ortaya çıkması bile “suyu çekilen” dövizlerin tekrar sisteme dönmesini getirecektir. Itimat artışı ile bir taraftan yerleşiklerin dövizden uzaklaşması ve sisteme sokması, öbür taraftan da yerleşik olmayanların döviz getirmesi ve Türk Lirası talebi ile süratli toparlanma mümkündür.
Siyasi kriz çözülmeden ekonomik krizin çözülmesi mümkün değildir.
Uğur Gürses
Yalnızca alıntıdır, makalenin tamamını okumak için aşağıdaki adresi ziyaret edin.
https://ugurses.net/
Hem Reuters hem Financial Times: TL’deki paha kaybı üzerine notlar
FÖŞ anlattı: Hormonlu Büyüme Dövizde Gaz Yaptı!
Murat Kubilay: Kamu bankalarının döviz açığı 10 milyar doları aştı; kur artarsa finansal sistem çatırdayabilir
Kerim Rota: Dolar kurunda ne oluyor?
Para Tahlil
