Bugün, serbestçe hareket eden döviz kurları birden fazla büyük ülkeye kaybettiğimiz ekonomistler Richard Cooper, Robert Mundell ve John Williamson’ın düşündüğünden daha uygun. Fakat birtakım ülkeler sabit döviz kurlarıyla iyi işlerken, dünya ülkelerinin en az yarısı sabit kur rejimi ile tam hür kur rejiminin ortasında bir yerde.
Büyük milletlerarası ekonomistlerden oluşan bir jenerasyonu anmak gerekli. Richard Cooper 23 Aralık’ta, Robert Mundell 4 Nisan’da ve John Williamson 11 Nisan’da öldü.
Üçü de çeşitli mevzularda değerli katkılarda bulundu ve her vakit başlangıçta amaçlanan manada olmasa da, bugün hala kullanımda olan unutulmaz tabirler ortaya çıkardı. Daha net olarak, üçü de optimal para ünitesi düzenlemeleri hakkında devam eden tartışmalarda rol oynadı. Üçü de piyasa tarafından belirlenen değişken döviz kurları sisteminden ve önerilen reformlardan şad değildi. Merkez bankaları döviz kurlarına müdahale etmeli mi, avro bölgesi üyelerinin yaptığı üzere bağımsız para ünitelerini büsbütün terk etmeli mi? Yoksa öbür bir yol olabilir mi?
Williamson “başka bir yol” kampını yönetti. Sabit kurlardan daha fazla esneklik, büsbütün hür olan kurlardan daha fazla istikrar sağlayan orta döviz kuru rejimlerini savundu. Birincisi, yarattığı bir terim olan “sürünen çıpası” (crawling peg), bilhassa 1980’lerde ve 1990’ların başında Latin Amerika’da tanınan oldu. Bu düzenlemeye nazaran ülkeler, üreticilerinin memleketler arası alanda fiyat rekabetini korumak için aylık küçük devalüasyonlar yoluyla enflasyonla yaşamaya devam eder.
Williamson ayrıyeten, ülkelerin döviz kurlarını evvelce belirlenmiş bantlar altında tuttukları “hedef bölge” olan öteki bir orta rejimi de hedefledi. Amaç bölgeyi dolar, euro, yen ve öbür ana para ünitelerine bile uygulamak için tekliflerini tekraren güncelledi.
Lakin bu düzenlemeler en çok gelişmekte olan pazarlar ortasında popülerdi. Botsvana ve Singapur’un bugün hala yaptığı üzere, birçok kişi Williamson’ın sepet, bant ve sürünen kur sistemlerini değişik formlarda eşleştirerek bugün hala kullanmakta.
Williamson bir de 1989’da Memleketler arası Para Fonu, Dünya Bankası ve ABD idarelerinin dayanağını aldığına inandığı on ekonomik kalkınma siyaseti unsurunu tanımlayan “Washington Konsensüsü” sözünü icat etmesiyle ünlüydü.
Fakat kendi icadının denetimini kaybetti. Williamson siyaset listesinden bir maddeyi açıkça dışlamıştı: sermayenin özgür sirkülasyonuna müsaade vermek için finansal denetimlerin özgürleştirilmesi. Lakin, daha sonra “Washington Konsensüsü” tabirini kullananların birçok, tipik olarak algılanan “neoliberalizme” saldırmak için, bunun dâhil edildiğini varsaymıştır.
Williamson’ın bilakis, Richard Cooper sabit döviz kurlarını tercih etti. 1984’te, şirketlerin eninde sonunda değişken kurların yüksek oynaklığını “tahammül edilemez” bulacağını öngördü ve ABD, Avrupa ve Japonya’dan başlayarak “tüm endüstriyel demokrasiler için ortak bir para ünitesi oluşturulmasını” önerdi.
Cooper, planının yalnızca uzun vadeli bir vizyon olduğunu vurguladı. Lakin bu derece ulusal egemenlikten vazgeçmek için siyasi iştah, teklifini yaptığı vakte nazaran artık daha da düşük.
Akademide Cooper, milletlerarası makroekonomik karşılıklı bağımlılık ve işbirliği alanında çalışmaya başladı. Ayrıyeten fikirlerini uygulamaya koydu, Lider Jimmy Carter’ın idaresinde ABD Dışişleri Bakanı olarak misyon yaptı ve 1978 G7 önderlerinin Bonn Zirvesi’nde etkin rol oynadı. Orada, Almanya, Japonya ve ABD lokomotif olarak hareket etmeyi kabul ettiler ve birebir vakitte dünya iktisadının geri kalanını sakinlikten çektiler. O devirde Cooper, ülkeler ortasında koordineli mali genişlemeye atıfta bulunarak dünyaya “lokomotif teorisi” terimini verdi.
Mundell de sabit döviz kurlarını tercih etti. 1999 yılında, değişken oranlara nazaran artıları ve eksileri ile ilgili yaptığı katkılar nedeniyle Nobel İktisat Ödülü’ne layık görüldü. Bunlardan biri 1962-63 Mundell-Fleming modeliydi ve bu model, yüksek hudut ötesi finansal entegrasyonu kavramıyla vaktinin çok ilerisindeydi. Değerli bulgusu, para siyasetinin bir ülkenin döviz kurunun esnek olması durumunda geliri etkilemek için yüksek güce sahip olması, lakin döviz kuru sabitlenirse güç kaybetmesiydi.
Nobel komitesi ayrıyeten Mundell’in 1961’de ulusal siyasi hudutların kesinlikle bağımsız para üniteleri ortasındaki hudutlarla çakışması için hiçbir neden olmadığını gözlemlediği “Optimum Para Üniteleri Alanları Teorisi” (OCA’lar) makalesini de vurguladı.
Mundell ekseriyetle iki büyük ve sonuç olarak iki fikrin entelektüel babası olarak isimlendirilir: arz istikametli iktisat ve ortak bir Avrupa para ünitesi. İki kavram da birbirinden çok farklıydı. Fakat her ikisi de nispeten şartsız bir inançla döviz kuru istikrarını sağlama konusunda ilişkilendirildi.
Paul Krugman’ın da belirttiği üzere, Bretton Woods’un sabit döviz kurları sisteminin bozulduğu ve Mundell’in Chicago Üniversitesi’nden ayrıldığı yıl olan 1971’den evvel ve sonrasında Mundell’in çalışmalarını ayırt etmek kıymetlidir. 1971 sonrası fikirleri daha geniş kapsamlıydı ve evvelki yazılarındakilerle çelişiyordu. Mundell’in dünya görüşünü temel değişimi büyük olasılıkla, mal ve hizmet fiyatlarının döviz siyasetinden bağımsız olarak piyasaları otomatik olarak dengeleyecek kadar esnek olduğuna dair yeni bir inanç nedeniyle oldu.
Mundell’in 1971 sonrası bakış açısından ilerleyerek kendisine ilişkin evvelki tezleri berbata kullanıldı. , Birçok Amerikalı ekonomist, ortak bir para ünitesinin avantaj ve dezavantajlarını kıymetlendirme çerçevesini beğendi. Fakat Avrupa ülkelerinin OCA kriterlerini karşılamadığını savundu. Avrupa ülkelerinin iş döngülerinin nispeten birbirinden bağımsız olması ve işsizlerin çoklukla işlerin olduğu yere taşınarak şoklara ahenk sağlayamaması nedeniyle, birçok ferdi Avrupa iktisadının ekseriyetle 50 ABD eyaletinden daha fazla nakdî özerkliğe gereksinim duyduklarını savundular.
Mundell’in birinci tercihi tek bir global para ünitesiydi. İkinci tercihi Avrupa’da döviz birliğiydi. OCA kriterlerini ortaya atarak, önerilen birliğin nitelikli olup olmadığını söyleme hakkına sahip olduğunu hissetti. Fakat sonraki olaylar, bırakın tüm dünyayı Avrupa’nın bile, yetişmiş olamayacak kadar büyük olduğu tarafındaki ikazlarını doğruluyor üzere görünüyor.
2021 itibariyle, özgür kur sistemlerinin birçok büyük ülkelere Mundell, Cooper ve Williamson’ın düşündüğünden daha uygun. Lakin birebir vakitte, kimi küçük ekonomiler sıkı sabit döviz kurlarıyla iyi iş yapıyor.
Dünya ülkelerinin en az yarısı ortada bir yerde kalıyor. Lakin birçok durumda, orta döviz kuru rejimleri Williamson’ın iyi tanımlanmış kurallara uymuyor. Örneğin, Güney Kore, Hindistan ve Çin de dahil olmak üzere birçok büyük gelişmekte olan pazar, sistematik yönetilen kurları takip ediyor.
Bu üç devi anarken, Keynes’in öğütlerini hatırlayabiliriz: “Kendilerinin rastgele bir entelektüel tesirden muaf olduklarına inanan pratik adamlar, ekseriyetle işe yaramaz bir ekonomistin köleleridir.” Bu hakikat olabilir lakin güçlü fikirlerin tesirinin yaratıcılarının öngördüklerini aşabileceği de doğrudur.
Project Syndicate /Jeffrey Frankel: Harvard Üniversitesi Sermaye Oluşumu ve Büyüme Profesörü, daha evvel Lider Bill Clinton’ın Ekonomik Danışmanlar Kurulu üyesi olarak misyon yaptı. ABD Ulusal Ekonomik Araştırma Bürosu’nda araştırma görevlisidir.
Para Tahlil