Başlıktaki tabir, Türkiye iktisadının son beş yıldaki seyrini özetliyor; yakın geleceğine alaka gerçekçi öngörüleri de içeriyor.
“Kriz” ve “toplumsal bunalım” tabirlerini açıklayalım; Türkiye bağlamında inceleyelim.
Farklı “kriz” kavramları…
Bilhassa Türkiye yapısındaki (“yükselen”) ekonomiler için son kırk yılda yerleşen terminolojiyi kullanalım: Ulusal gelirde düşme, finansal sistemde çöküntüler ve yaygın dış borç temerrütleri bir ortada, değerli boyutlarda gerçekleşirse kriz olarak isimlendirilir.
Biraz açmak gerekiyor.
Ulusal gelirin (GSYH’nın), birbirini izleyen iki üç aylık devirde düşmesi gerileme (“recession”) diye isimlendiriliyor.
Gerilemenin sonraki aylarda sürmesine, ağırlaşmasına, genellikle ekonomik kriz diyoruz.
Bankacılık sisteminde tıkanmalar, çöküntüler finansal kriz olarak isimlendirilir.
Yabancı sermaye hareketlerinde çıkışlarla bütünleşen, ağırlaşan dış finansman zahmetleri, ödemeler istikrarı ve dış borç krizleri anlamına gelir.
2017 sonrasında yaşanan, yaşanmayan krizler?
Bu manada 2017 sonu ile Ocak-Mart 2021 devirleri ortasında Türkiye iktisadının seyrine, önce gerileme ve ekonomik kriz ölçütleri açısından göz atalım.
Bu devirde, GSYH’nın “gerileme” yaşadığı tek bir devir var: Ekim-Aralık 2018 ile Ocak-Mart 2019 ortasındaki dokuz aylık süre… Bu dokuz ayda ulusal gelir %2,3 oranında küçülmüştür.
Türkiye ekonomisinin ekonomik kriz olarak bilinen yakın geçmişi ile karşılaştıralım: 2001-2002 ve 2008-2009 krizleri, iki takvim yılına yayılan on ikişer ayda gerçekleşti. Bu devirlerde Türkiye ulusal geliri (aynı sırayla) %6,5 ve %7,2 oranlarda küçüldü.
Bu açıdan iktisadın 2018-2019’da yaşadığı durumu, hem müddet, hem de nicel boyutu bakımından bir ekonomik kriz olarak değil, sıradan bir gerileme olarak nitelendirebiliriz.
Öte yandan, 2017 sonrasında Türkiye’nin daima bir kriz ortamında yaşadığı da malumdur. Hangi cins kriz? Bu köşede de tekraren incelendi: Saray iktidarının seçim konjonktüründe izlediği ekonomik telaffuz ve sonrasına da taşınan siyasetler, yabancı sermayeyi huzursuz etti; fon çıkışları üç döviz krizine yol açtı.
Döviz krizleri, ödemeler istikrarı krizlerinin birinci etabı yahut işareti olarak yorumlanabilir. Türkiye’de o eşik aşılmadı. İktisat idaresi (Kasım 2020’de olduğu gibi) finans kapitalin talepleri doğrultusunda değiştirildi. Yahut yeni iktisat idaresi (Ağustos 2018’de ve Mart 2021 sonrasındaki gibi) fiilen “hizaya geldi”. Son dört yılın döviz krizleri de, ödemeler istikrarı yahut dış borç krizlerine dönüşmedi.
Dışsal tesirler de katkı yaptı. Milletlerarası sermaye hareketlerinin olumlu ortamı belirleyicidir. Memleketler arası finans kapitalin Batı ittifakının değerli bir bileşeni olan Türkiye’yi ayrıyeten “gözetmesi” de tesirli oldu.
Saray iktidarı, bir manada bu olumlu dış etkenler üzerinden kumar oynadı; iktisadın “batırılmayacağı” varsayımından hareket etti. TCMB ve devlet bankalarının izlediği ölçüsüz kredi genişlemesi sayesinde GSYH’daki gerileme ekonomik krize dönüşmedi. Dahası, salgın şartlarında manalı bir büyüme ivmesi sürdürülebildi.
IMF tutkunlarının “kriz kehanetleri” tutmadı, fakat dış kırılganlıklar daha da ağırlaştı. Son beş yılda izlenen siyasetlerin çok daha vahim bir maliyeti göz arkası edilemez: Türkiye, ağır ve kalıcı bir toplumsal buhrana sürüklenmiş durumdadır.
Türkiye’nin toplumsal bunalımı…
Mayıs 2021’de Türkiye’de toplumsal buhranın ulaştığı nicel boyutları, DİSK-AR’ın Temmuz 2021 tarihli İstihdam ve İşsizlik Raporu’ndan aktaralım:
- Dar tarifli işsiz sayısı 4,4 milyon; oran %13,2
- Geniş tarifli işsiz sayısı 9,7 milyon; oran %27,2
- 15-34 yaş kümesi genç işsizlik oranı %34,7
- 15-24 yaş kümesi genç işsizlik oranı %42,4…
Son üç kümedeki sayılar konjonktürel değildir; gelecek nesillere taşınacak kalıcı bozuklukları yansıtmaktadır.
Bu durum 2020 korona salgını nedeniyle oluşmadı. Tam tersine Saray iktidarının salgına karşı uyguladığı teknikler belirleyici katkı yaptı.
Batı ülkeleri tümüyle, “yükselen ekonomiler”in birçok, salgından etkilenen işçi, fakir nüfusu, bütçelerden büyük boyutlu nakit transferleri ile destekledi. IMF’nin Haziran 2021 tarihli Türkiye Raporu ortaya koyuyor ki, Türkiye’de kamu istikrarları bu yolun kullanılmasına imkân vermekteydi; fakat Saray iktidarı tarafından çabucak hemen kullanılmadı: Bu tıp bütçe transferlerinin ulusal gelire oranı %1,9’la sonlu kaldı. Benzeri ülkelerin son sıralarında…
Buna karşılık, tıpkı Rapor belirlemiştir ki, 2020’de likidite ve kredi akımlarının nicel boyutu bakımından Türkiye emsal ülkelerden dikkat cazibeli biçimde farklılaşmıştır. Bütçe kaynakları halktan esirgenmiş; finansal sistemin astronomik kaynakları TCMB ve kamu bankalarının sürüklediği bir süreç sonunda şirketlere, bankalara aktarılmıştır.
Bu uygulamaların bir sonucunu, Dünya Bankası’nın Nisan 2021 tarihli Türkiye Raporu yayımlıyor. Rapor, alan araştırmalarından aktarıyor: Türkiye’de yoksulluk oranı 2019-2020 ortasında iki puan (%10,2 → %12,2) artmıştır. 2012’den bu yana en yüksek oran… Fakirleşme emekçi sınıfında ağırlaşmış; bayan, genç, 15-24 ortası yaş kümesinde yer alan, kayıt-dışı ve niteliksiz işçiler bilhassa etkilenmiştir1.
Buhranın bölüşüm bağlantısı…
Dikkat ediniz. Bu bulgular iktisadın misal ülkelere nazaran çarpıcı boyutta büyüdüğü bir periyoda aittir: Türkiye ulusal geliri 2020’de yüzde 1,8 oranında büyümüş; dünya iktisadının en üst sıralarında yer almıştır. 2021 Ocak-Mart periyodunda de büyüme temposu yüksek (%7) seyretmiştir.
Yazının tamamı burada.
Para Tahlil
