7 Ağustos’ta 7,36’dan süreç gören Türk Lirası, ABD doları karşısında bugüne kadarki en zayıf düzeyini gördü ve yıl başından bu yana pahasının yaklaşık % 20’sini kaybetti. Türkiye’nin terör suçlamasıyla Amerikalı papaz Andrew Brunson’u tutuklamasına bağlı olarak ABD hükümetinin uyguladığı ekonomik yaptırımların akabinde, Türkiye’nin büyük bir kur krizi geçirmesinden bu yana geçen müddet ise yalnızca iki yıl.
Bu vesileyle, Türkiye merkez bankasının faiz oranlarını 625 baz puan (% 6,25) artırmasının akabinde lira istikrar kazandı. Bu izafî bir sakinlik getirdi, fakat sırf süreksiz olarak. Lira, son iki yıldır yine ömür dayanağında ve iktisat zorluklarla gayrete devam ediyor.
US doları-Türk lirası
Lira’nın son dalgalanması göründüğünden daha da dramatik, zira ABD doları kendi başına kıymet kaybediyor. Yatırımcıların Amerika’nın COVID-19 krizini ele almasını beğenmemeleri nedeniyle dolar, öbür para üniteleri sepetine karşı % 9 düştü. Öyleyse liranın başı neden bu kadar sıkıntıda?
Gelişmekte olan ekonomiler ve COVID-19
COVID-19 öykünün tamamı değil, lakin başlamak için iyi bir yer. Koronavirüsün Türkiye üzere gelişmekte olan ekonomiler için 2007-09 global mali krizinden daha büyük bir tehdit oluşturduğu artık yaygın olarak kabul ediliyor.
2007-2009 global mali krizi gelişmekte olan ekonomileri sırf dolaylı olarak etkilerken, COVID-19 farklı bir kıssa. Devletler, hem yurt içinde hem de daha uzaktaki daha geniş ekonomik serpinti ile başa çıkmak hem de bir halk sıhhati krizinin maliyetini karşılamak zorunda kalıyor.
Gelişmiş iktisatların birçok alınan sıhhat tedbirleri nedeniyle neredeyse ekonomilerini kapatırken, gelişmekte olan pazarlardan olan ihracat talepleri süratle düştü. Buna iyi bir örnek, OECD tarafından bu yıl % 60 oranında düşeceği kestirim edilen memleketler arası turizm. Bunun Endonezya, Tayland ve alışılmış ki Türkiye üzere ülkeler için dramatik mali sonuçları var.
Bu ülkeler İngiltere, ABD ve AB üzere büyük kurtarma paketlerini karşılayamazlar, bu nedenle ekonomileri kıymetli ölçüde daha savunmasız. Ayrıyeten büyük sermaye kaçışıyla da vuruldular. Krizin başlangıcında yalnızca dört hafta içinde, son dört yılda gelişmekte olan ülkelerin tahvillerine yapılan yatırımların üçte biri satıldı. Bu, 2007-09 mali krizinin dört katı sermaye çıkışıydı. Yerli yatırımları ve münasebetiyle ekonomik büyümeyi finanse etmek için bu sermayeye güvenen bu ülkeler için felaket manasına geldi.
Bilhassa Türkiye üzere ısrarla cari açık veren, yani ihraç ettiklerinden daha fazlasını ithal eden ülkeler için, bu dış finansmanın kuruması, ödemeler istikrarı krizinin güçlü bir habercisi. Yatırımcı inancı düştükçe, lokal para ünitesi çöker ve ülke borçlarını karşılayamaz yahut temel ithalat için ödeme yapamaz hale gelir. Mevcut şartlar uzun bir müddet devam ederse, çeşitli yükselen ekonomiler bu türlü bir krizle karşı karşıya kalabilir. Türkiye de açıkça bunlardan biri.
Türkiye’nin kırılganlıkları
Türkiye, son yıllarda Hindistan, Brezilya, Güney Afrika ve Endonezya ile birlikte “kırılgan beşli” ortasında sınıflandırılan en riskli gelişen pazarlar ortasında gösteriliyor. Türkiye bu kümede yerini büyük cari açıklar vererek aldı. Cari istikrarda düzelmeler olmasına karşın Türkiye hala büyümenin motoru olarak dış finansmana güveniyor.
Türkiye, güçlü sermaye girişlerini çekerek uzun müddettir ayakta kalmayı başardı ve bu da ekonomik büyümeyi teşvik eden güçlü kredi genişlemesine yol açtı. Lakin bu döngü, makus vakitlerde lirayı uçurumun eşiğine getirerek kısırlaşıyor.
Türkiye’nin cari hesabı, milyon dolar
Sonra siyaset var. Türkiye, 2014 yılından bu yana 2016 dışında her yıl en az bir seçim yaptı. 2014’te lokal seçimler, 2015’te iki genel seçim, 2017’de hükümet sistemi ile ilgili referandum, 2018’de genel ve parlamento seçimleri ve 2019’da lokal seçimler oldu. Bu, yetkililere para harcamak ve daha fazla borçlanmayı teşvik edecek kadar düşük faiz oranlarıyla ekonomiyi canlandırmaya devam etmek için neredeyse daima bir baskı oluşturdu.
Artık ne olacak?
Düşen bir para ünitesine karşı uygulanabilecek iyi bilinen üç tedbir vardır. Faiz oranlarını yükseltin, ulusal döviz rezervlerini kullanarak para ünitesini satın alın yahut döviz çıkışlarını önlemek için sermaye denetimlerini benimseyin.
Sermaye denetimleri, orta vadede yatırım akışlarını dengeleyebilir, lakin bunların bir döviz krizinin sıcağında çalıştığına dair ikna edici bir ispat yoktur. Hasebiyle Türkiye’nin seçenekleri faiz oranlarını yükseltmek ve / yahut döviz rezervlerini kullanmakla sonlu. Makus haber şu ki, merkez bankası birkaç yıldır lirayı döviz rezervlerini kullanarak savunuyor. Rezervler neredeyse tükendi, bu yüzden para ünitesi son vakitlerde bu türlü darbeler alıyor.
Türkiye ya IMF üzere memleketler arası kuruluşlardan borç alarak daha fazla döviz elde edebilir ya da 2018’de yaptığı üzere faiz oranlarını yükseltebilir (baz oran şu anda % 8,25). Fakat her iki seçenek de şu anda siyasi açıdan problemli.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, klâsik iktisat teorisinin tersine, yüksek faiz oranlarının yüksek enflasyona neden olduğu konusunda iyi bilinen bir kanaate sahip. Ve iktidardaki AKP uzun vakittir halka Türkiye’nin artık IMF yardımına muhtaçlığı olan bir ülke olmadığını söyledi.
Türkiye’nin başkanları, her yol denenmeden iki seçeneğin de tercih edilmeyeceğine dair ortak kanaatteler. Türk Lirası en son Mayıs ayında şiddetli baskı altına girdiğinde, yetkililer Katar ile 15 milyar ABD Doları (11,4 milyar £) fiyatında bir döviz takas mutabakatı imzaladı.
Bu kere, Türk bankalarını daha yüksek maliyetli gecelik krediden (başka bir isimle faiz artırımı) borçlanmaya zorlamaktan, ABD doları talebini artırarak lirayı zayıflattığı için iç borç vermeyi azaltmaya kadar her şeyi deniyorlar. Bu tıp tedbirler vakit kazandırabilir, fakat hükümet iki ana cephede hareket etmedikçe liranın daha fazla erimesini engelleme mümkünlüğü düşüktür.
O vakit bile bunlar Türkiye’nin uzun müddettir devam eden sıkıntılarını çözmeyecek. Dış finansmana, ucuz krediye ve tüketimdeki patlamalara dayanan mevcut model artık devranını tamamladı. Asıl soru, o modelin yerini neyin alacağı.
Gülçin Özkan, Finans Profesörü, King’s College London
Para Tahlil
