Dış ekonomik problemler dolarla ölçülür; dolarla ödenir
Türkiye’de dış ekonomik meseleler, dövizle (dolarla) ölçülen, “ödenen” değişkenlerde ağırlaşır. Bu problemlerin değerlendirilmesinde dolarla hesaplanan ulusal gelir (GSYH) ehemmiyet taşır. Aşağıda inceleyeceğim dış kırılganlık göstergeleri de, dolarlı GSYH içindeki hisseler (yüzdeler) olarak ölçülüyor.
Ulusal para (TL) yahut dolar ile hesaplanan GSYH hareketleri farklılık gösterir. Dolar fiyatının yıllık artışı iktisadın genel (TL’li) enflasyonunu aşmışsa dolarlı GSYH aşağı çekilir. TL gerçek olarak kıymet yitirdiği için… Örneğin ulusal paraya nazaran büyüyen bir iktisat, dolar hesabına nazaran küçülebilir.
Aşağıdaki tabloda kullanılan 2018 ulusal geliri 779,6 milyar dolar olarak hesaplanmıştır. 2020 için IMF’nin 649,4 milyar dolarlık öngörüsünü aldım. İki yılda öngörülen yüzde 16,7’lik küçülme, dolar fiyatının bu devirde ulusal enflasyonu (GSYH deflatörünü) ziyadesiyle aşmasına bağlıdır. 2018 için ortalama dolar fiyatı 4,82 TL olarak hesaplanmıştır. IMF’nin 2020 ortalama dolar öngörüsü ise 6,91 TL’dir.
Bank of International Settlements (BIS), birinci on ayın dolar ortalamasını 6,86 TL olarak veriyor. Dolar, yıl sonuna kadar bugünkü fiyatını sürdürürse 2020 ulusal geliri IMF öngörüsünün de altına inebilecektir.
Tablo, dış kırılganlıklarımızı iki döviz krizi içinde karşılaştırıyor. Bu iki krizi Haziran 2018 ve Eylül 2020 ayları temsil ediyor.
Tablonun kalemlerini inceleyelim.
Toplam dış borçlar
Dış kırılganlıklar açısından Dış borç/GSYH oranında kritik eşik yüzde 50 olarak kabul edilir. Türkiye 2018’de döviz krizine bu eşiğin üzerinde girmişti. İki yıl sonra durum daha bozulmuş; aynı oran yüzde 65’e yaklaşmıştır (Tablo, satır 1).
Bu bozulma, dış borç stokunda (milyar dolar olarak) yüzde 8’i aşan (460,1 → 421,8) düşmeye karşın gerçekleşmiştir. Türkiye net dış borç ödemiş; lakin borç yükü izafi olarak artmıştır. Nedenine üstte değindim: Dolarlı ulusal gelir, döviz krizleri ortamında daha süratli (%16,7 oranında) daraldığı için…
Kısa vadeli dış borçlar
Dış borçların bileşimi, bazen, toplamından daha kıymetlidir. Döviz buhranı içinde dahi, uzun vadeli krediler, “kırpılarak döndürülür”. Kısa vadeli dış borçların (KVDB’nin) seviyesi ve ulusal gelirdeki oranı ise tasa kaynağıdır. 2018- 2020 ortasında KVDB toplamı (milyar dolar olarak) yükselmiş (125,7 → 134,0); GSYH içindeki oranı da yüzde 20,6’ya çıkmıştır (satır 2).
Bu çeşit ortamlarda kritik bir garanti, merkez bankası döviz rezervlerinin kısa vadeli borçları karşılayacak seviyede olmasıdır. Rezerv/KVDB oranının %100 eşiğini aşması kıymetlidir. TCMB’nin brüt rezervleri 2016’dan bu yana bu eşiğin altında seyretmektedir. İncelediğimiz birinci döviz krizinde yüzde 60,1 oranına inmişti; 2020’de ise dramatik bir düşme (%31,7) kelam hususudur (satır 3).
Mart 2018’den bu yana TCMB brüt rezervleri erimektedir; Kasım’da 42 milyar doların altına inmiştir. Dahası, brüt rezervler TCMB’nin “emaneten” tuttuğu bankaların karşılık oranlarını, kısa vadeli borçlarını da içerir. Bunlar ve çeşitli “swap”lar ayıklanırsa TCMB’nin net döviz varlığı Kasım 2020’de eksi 48 milyar dolardır.
Şirketlerin net döviz istikrarı
AKP iktidarı, 2009’da döviz yararı olmayan şirketlerin döviz kredilerine müsaade verdi; “yaren” müteahhitleri bu doğrultuda teşvik etti. On yıl içinde şirketler, dört nala dövizle borçlandılar. Döviz varlıkları ile yükümlükleri (borçları) ortasındaki makas, yani net döviz istikrarı, 2018’de eksi 218,5 milyar dolara ulaşmıştı. Eylül 2020’ye gelindiğinde şirketler bu dengeyi eksi 165,2 milyar dolara indirdiler.
Bu sayede 2018-2020 ortasında Türkiye’nin hafifleyen tek dış kırılganlık göstergesi şirketlerin döviz dengesi/GSYH oranı oldu (satır 4). Fakat bu “başarı”, özel şirketlerin döviz borçları, kıymetli boyutlarda kamu kesimine aktarılarak gerçekleşti.
Başta üç kamu bankası, dış borçlardaki devletin hissesi, bu nedenle arttı. Şirketlerin mülkiyeti değil, lakin döviz borçları “kamulaştırıldı”. Bu mevzuyu Sol Portal’da 18 Eylül 2020’de Dış Borçlar ve Kamu Bölümü başlıklı yazıda incelemiştim.
12 aylık dış finansman yükü sürdürülemez
Kısa vadeli dış borçlara 12 ay içinde vadesi gelecek tüm krediler eklenir; ulusal gelirdeki hissesi bir kırılganlık ölçütü olarak görülür. Tabloda satır 5 bu oranı veriyor; 2018- 2020 ortasında 5 puanın üzerinde arttığını belirtiyor. Üstelik bu makas iki yıl ortasında açılmıştır. Orta-uzun vadeli dış borçların 12 ay içinde yenilenme/döndürülme oranları, bugünkü ortamda büyük ehemmiyet taşımaktadır.
Lakin bu ölçüt 12 ay içindeki dış finansman yükünün tümünü içermez. Tıpkı müddette gerçekleşmesi öngörülen cari süreç açığı da eklenmelidir. Tabloda bu ölçüt, 12 ay: Dış finansman/GSYH olarak isimlendirildi (satır 6). 2018-2020 ortasında 10 puana yaklaşan artış dikkat caziptir.
2018’de dış finansman yükü, vadesi gelen dış yükümlülüklerin (sütun 1 satır 5’in) altındadır. İktisat sonraki on iki ayda 1.5 milyar cari süreç fazlası verdiği; dış finansman yükü bu nedenle hafiflediği için…
Heyhat! 2020’ye (sütun 2, satır 6’ya) geldiğimizde, bu olumlu katkı yok oldu. Yapısal iktisadî hastalık geri geldi; iktisat son on iki ayda 27,5 milyar dolar cari açık verdi. Bu dış açık seviyesinin sonraki aylarda artmadan süregeleceğini varsaydım. Bu mecburî eklentiyle Türkiye iktisadının 12 ay sonraki dış finansman yükü, iki yıl içinde dolar olarak 178 milyardan 210 milyara, GSYH’nın üçte birine tırmanmaktadır.
Olağan-dışı döviz kaynağı gelmezse sürdürülemeyecek bir yük… Kamu varlıklarını Katar’a satarak çözemezsiniz… “Sıcak para akbabaları”, TL yatırımlarını ucuza dolara çevirip on ayda 13 milyar dolar çıkardılar. Son iki haftada dolarlarını bir lira fazlasına tıpkı kağıtlara yatırıp borsaya 1,5 milyar dolar getirdiler; dövizi bir nebze ucuzlattılar. Tıpkı süratle çıkarlar; deva olamaz…
Türkiye bu yolun sonundadır: Ya, gerçek bir IMF programı içinde kemer sıkma; en az iki yıl daha küçülme… Ya da ödemeler istikrarı krizi; ithalat tıkanması; artan yoksullaşma…
Gerçek İktisat: Türkiye iktisadının ihracata bağlanan açmazı
FÖŞ anlattı: TL Nasıl Kıymet Kazanır?
Dış borçta Dünya liderliğine oynuyoruz!
AB daralıyor, Türkiye buhrana mı girecek?
Para Tahlil