Recep ERÇİN’in İTÜ İşletme Fakültesi’nde öğretim üyesi olan Prof. Dr. Öner Günçavdı ile Türkiye’nin erken sanayisizleşme problemine ait aydınlık.com’da yayınlanan söyleşisinde şöyle denildi;
İTÜ İşletme Fakültesi’nde öğretim üyesi Prof. Dr. Öner Günçavdı ile Türkiye’nin erken sanayisizleşme sıkıntısını konuştuk. Neden bu mevzuyu gündeme aldık derseniz; tedarik zincirleri yine şekillenirken Türkiye’nin bu büyük dönüşüme nasıl ayak uyduracağı akademi dünyasının olduğu kadar siyasetin ve toplumun da gündeminde olmalı.
Öncelikle Prof. Dr. Günçavdı’yı tanıyalım: Yüklü olarak Türkiye iktisadının gelişme ve büyüme problemleri üzerine çalışan Öner Günçavdı’nın, “Düşten Gerçeğe – Türk Sanayiinde Elginkan Topluluğu” ve “Yolun Sonu: Türkiye’nin Büyüme, Faiz, Bölüşüm Açmazı ve Yeni Türkiye Söylemi” isimli iki kitap çalışması bulunuyor. Günçavdı ayrıyeten, birçok Türk akademisyenin ortak hazırladığı Yol Ayrımında Türkiye isimli İngilizce yayınlanan kitaba da katkı sunan isimler ortasında yer aldı.
TARIMDAN KOPAN HİZMETE GEÇTİ
Öner hocaya öncelikle erken sanayisizleşme kavramını ve Türkiye’nin erken sanayisizleşme sürecinin nedenlerini sorduk.
Prof. Dr. Günçavdı sorumuzu şöyle yanıtladı: “Ülkelerin kalkınma süreci tarımdan endüstriye, sanayi de aşikâr bir doygunluğa ulaşınca hizmetler kesimine geçilir. Nüfus ve ekonomik dönüşüm bu türlü olur. Avrupa’da kırsaldan endüstriye nüfus aktarılmıştır. 1980’ler 90’larda hizmetler bölümünün yükselişi görüldü. Üretim daha çok taşeronlaştırıldı. Globalleşme ile üretim Çin üzere yerlere taşındı. Kıymet yaratma zincirinin hizmet ayağı gelişmiş ülkelerde kaldı.
Erken sanayisizleşmenin dünyada ve Türkiye’de farklı sebepleri var. Ülkeler kalkınmanın doğal akışı içinde endüstriye oradan hizmetlere yük verirler. Kişi başına gelir 20-30 bin dolarlara eriştiğinde daha çok dışarıda yemek yenir, spora daha çok para harcarlar vs. 90’lı yıllarla birlikte bizim üzere gelişen ülkelerde de teorik beklentinin dışında sanayisizleşme eğilimi başladı. Tarımdan endüstriye geçip, verimlilik muhakkak bir noktaya gelince hizmetlere geçmesi beklenirdi. 25-30 bin dolar kişi başına gelire ulaşmamız bekleniyordu. 4-5 bin dolara ulaşanlarda bunun (hizmetlere kayış) erkenden başladığını gördük. Tarımdan kopan nüfus sanayi yerine hizmetlere geçti. Erken sanayisizleşme hem üretimde hem de istihdamda sanayi yerine hizmetler kesiminin yük kazanması ana motorun hizmetler olmasıdır.
SANAYİSİZLEŞMEDE ÇİFT TESİR
Bunun sebepleri, literatüre bakınca Dani Rodrik ve Jose Gabriel Palma’nın çalışmaları var. Globalleşme ve teknolojik gelişme sebeplerden biri. Düzenek bunlara nazaran şöyle; (daha önce) globalleşme denilen kavram olmadığı için tarımdan kopanlar endüstriye geçiyorlardı. Müdafaacı önlemler vardı. Evvelden nüfus endüstriye akıyordu. Teknoloji daha yavaş geliyordu. Endüstrinin istihdam yaratma kapasitesi daha yüksekti. Globalleşme ile birlikte ülkeler imalatta bir şeyler yapacaksa memleketler arası rekabet gücünü kıymetli bir kıstas olarak göz önüne almak zorunda kaldılar. Bu endüstrideki yatırımların önünü kesti. Bir öbür öge, teknolojik gelişme hızlandı. Bunun tesiriyle elbette üretkenlik arttı lakin istihdam yaratma kabiliyeti artık eskisi üzere değil. İster istemez tarımdan kopan kentleşen nüfusu hizmetlerde istihdam ettiler.
TOPLUMSAL BASKIYA TAHLİL İÇİN…
Milletlerarası rekabetin gölgesinde gelirleri düşen tarımdan, beşerler koptu. Neoliberal argümanlar yüzünden tarıma verilen dayanaklar azaldı. Eser dayanakları gelir transfer siyasetinin elemanlarıdır. Türkiye’de yanlış bedellendiriliyor. Bunlar kesilince beşerler refaha ulaşmak için devayı kentlerde buldular. Endüstriye uygun insan kabiliyetlerinin de değişmesi yüzünden bunlar esnaf oldu. Sermayesi olanlar işletmeler kurdular. Bunların birçok hizmetlere yönelik oldu. Toplumsal baskılara maruz kalan iktidarın bulduğu bir tahlildi bu. Genel çerçevesi bu türlü.
Türkiye özelinde önemli bir dönüşüm muhtaçlığı var. Tarımda önemli bir nüfus var. Bunun kentleştirmek gerekiyordu. Bu AKP’nin değil her siyasi partinin problemidir. İdarede olduğu için onlar bu siyasetleri yapmak zorundaydılar. Şuurlu bir grup siyasetler izlediler. 2000’lerin başından 2010’a kadar uyguladılar; kırsal nüfusun kentlerle entegrasyonunu yönetmeye çalıştılar. Endüstriye yönlendirmeleri mümkün değildi. Vasıflar uygun değildi. Geçmişte tahminen fakat artık hiç uygun değil. Endüstrinin istihdam kapasitesi düşmüştü. Tarımda da duramıyorlar: zira IMF ve milletlerarası örgütlere, onların olmadığı vakitlerde sermaye hareketlerine nezaret yapan milletlerarası finans kuruluşlarına, yatırım danışmanlarına iyi görünme dileği vardı: Bütçeye yük geldiğinde kabul görmüyor. Bir ülkeyi değerlendirirken bir şablonu var, iktisadi bakmıyorlar, kalkınma temelli bakmıyorlar.
SİYASET ÜSTÜ BİR SORUN
SINIF YERİNE MEMLEKETÇİLİK ÖNE ÇIKTI
Sonuçta bu siyaset karşılığını buldu. Kırsal nüfusun çok önemli oranda refaha erişimi sağlandı. Bu devirde İstanbul’da hemşehri dernekleri kuruldu. Mahalle ve köy özelinde örgütlenmeler oluştu. Sonradan konfederasyonlar haline geldi. Endüstride olsa emek ve sermaye formunda bir örgütlenme olurdu. Ticaret ve esnaflık, hizmetler bölümü üzerine örgütlenmede ortak hissede fakat hemşehricilikte bulundu. Üretimden gelen güçte değil, doğduğunuz kentle buluşuyorsunuz. Bu bağlarla farklı bir toplumsal örgütlenme oluştu. Sermaye sahibi olmadan, emekçi olmadan evvel memleketçilik geliyor. Türkiye’de yansıması bu türlü. Lakin bu çok kıymetli bir sistem. Kıymetli ve daima kaynak isteyen, verimsiz bir sistem. Hizmetler dalını eleştirdiğimi düşünme, bu kadar büyük nüfus hareketine dayanacak hiçbir siyasi güç yoktur. O günün şartlarının getirdiği sonuç oldu.
OSB’LER YİNE ORGANİZE EDİLMELİ
Yeni yapılanmada bir de Yeşil Mutabakat konusu var.
Bir adım sonra Almanya’ya yaptığımız ihracatta karbon ayak izi sorulacak. Sorunun yanıtı şu; bu yeni dünyanın yeni kıymetlerine ne kadar süratli adapte olur ne kadar ahenk sağlarsak pozisyonumuz ona nazaran olur. Lakin 20. yüzyılda kalırsak, hem ekonomik yapının tertibi hem de bedeller manasında geri kalmış ülke olarak hayatımızı sürdürürüz. Bu kolay bir sermaye birikimi ile sağlanacak bir durum değildir. “Yeşil Mutabakat”a çok büyük firmalar ahenk sağlamaya uğraş ediyor. Memleketler arası rekabete, bedellere adapte olmuş bu firmalar değil sıkıntımız, onlar kendi dinamikleriyle kendi başlarının devasına bakıyorlar. Bizim asıl sıkıntımız Türkiye iktisadının yüzde 50’den fazlası KOBİ ve altındaki işletmeler. Schumacher işte “küçük hoştur.” Sermaye birikiminin küçülmesi tekelleşmenin önüne maniler çıkartacaktır. Çağın bir öteki sorunu servet adaletsizliği. Geçmişte ölçek dediğimiz şeyi büyük işletmelerle tamamlıyordunuz. Artık o denli bir yere geldi ki daha ufak işletmelerle yapabilir hale geldiniz. Daha az karbon tüketimi daha az kaynak kullanımı. Bankacılıkta da inanılmaz bir dönüşüm var. Türkiye’de istihdamın kaynağı KOBİ’ler. Bir yandan şirket karlılığı artırılacak bir yandan etrafa ahengi gerçekleşecek. Bu teknoloji üzerinde hükümetin direkt müdahalelerde bulunmasını da beraberinde getiriyor. OSB’lerin reorganize edilmesi gerekiyor. Türkiye’nin Çin’e alternatif olabilecek kabiliyeti var. Organizasyonel idare manasında her vakit sorun var.
DEVLETİN PROJE PLANLARI OLMALI
İktisatçı Prof. Dr. Bilsay Kuruç, 80 sonrası endüstrileşmenin özel kesime bırakıldığını fakat özel dalın bunu başaramadığını belirtir. 40 yıl sonra artık bu işe bir son vermek gerekmez mi?
Özel dala bırakıldı, katılıyorum. Lakin iktisat de Allah’a emanet bırakıldı. Devletin iktisattan tesirini sıfırladığınız vakit en azından piyasalara müdahale edebilirsiniz. Siz hem özel dal diyorsunuz hem onu yüksek faize mahkum etmişsiniz. Finansal kaynakları kamu olarak sen kullanmaya başlamışsın…. Kapsayıcı bir endüstrileşmeden kelam ediyorum. Endüstrileşme deyince finansman imkanına gereksinim var. Finansmanı kamu harcaman için kullanacaksan olmaz. İktisadın genel maksatları doğrultusunda yalnızca kaynaklara taraf verilmeli. Savunma endüstrisinde hoş örnekler var. Kamunun kaynakları yol, köprü yerine savunmada yüksek teknolojili eserlere kanalize etmesi gerçek olur.
PLANLAMA OLMASI GEREKMEZ Mİ?
Literatür manasında demeyeyim lakin Türkiye’yi tanıyan birisi olarak, Türkiye üzere kalkınmada önemli sorunları olan ki bunlardan kelam ettik, plansız bir biçimde bu dönüşümün piyasa üzerinden olması mümkün değil. Kesinlikle ve kesinlikle bu türlü bir planlamanın yararlı olacağını düşünüyorum. Burada bir gariplik de yok. Yalnızca bütçe oluşturmakla olmaz. Bütçe bir yıllık. 5-10 yıllık planlarla ulaşılabilir. Devletin proje planları olmalı. Dünyada bir duruşumuz yok ki; endüstride iktisatta duruşumuz yok. Sanayiyi genişletmek o kadar kolay değil. Türkiye yapabileceğinin optimumunu yapmaya çalışıyor. Bizim derdimiz, sistem sorunu (Başkanlık) yaşıyoruz. Anlamıyorum neden buna girdiler. Çok önemli bir iktisat bürokrasisi vardı. Dışarıya örnek olan kurumlar vardı.
POPÜLİZMİN KAYNAĞI BURADA
Erken sanayisizleşmeyi iktisadın bir hastalığı olarak nitelemek gerçek mu?
Gelişmekte olan ülkelerde görülen hastalık gibisi bir şey, farklı bir başkalaşım.
Liberal demokrasinin oluşumu endüstrileşme fikrine dayanır. Orta sınıf ideolojisizdir. Orta sınıfı sanayi yaratır, zenginliğin kaynağı endüstridir. Endüstride sermaye kolay elde edilen bir şey değil. Artık hizmlerde 20’li yaşlarda milyar dolara ulaşılabiliyor. Endüstrileşme, liberal demokrasinin bel kemiği olan sınıfları geliştirdi. Toplumsal örgütlenme, siyasi partiler bunun etrafında ortaya çıktı. Sağ ve sol; sermaye ve personel. Endüstriden uzaklaşınca zenginliğin kaynağı hizmetlere geliyor. Geldiğimiz yerde siyaseti nasıl kutuplaştıracaksın? Neye nazaran parti? Popülizmin kaynağı da bana nazaran bu.
İHRACATIN HİSSESİNİ YÜZDE 30’LARA ÇIKARMALIYIZ
Kelam konusu erken sanayisizleşme hastalığımız olmasa salgın periyodunda rezervleri yemek zorunda kalır mıydık?
Endüstrimiz güçlü olsaydı zati ihracat gelirlerimiz sağlam olurdu. Türkiye’nin sorunu ihracat gelirlerinin düşük olması. İktisadi faaliyetlere bakınca bize ihracat geliri sağlayacak kısım yüzde 22, bunu yüzde 30’lara çıkarırsak farklı bir Türkiye olur. Bundan sonra öncelik bu olmalı. Hizmetleri ekarte edelim demiyorum, yapamazsın, büyük bir nüfus var, refaha erişimi sağlamak lazım, demokratik bir hak bu. Hizmetlerin verimliliğini artırmaya yönelmek lazım.
Bütün dünyada hizmetlerde verimsizlik kelam konusu.
Hizmet verimliliğinde sıfır çekmişiz. Tarımda da düşük lakin bu kadar değil. Büyük bir nüfus, bu siyasi yalpalamanın sebebi de budur. Toplumsal örgütlenme olacak. Dernekleşme manasında değil. Üretimde örgütlenme. Bu mobilizasyonun nereye gideceği oturacağı muhakkak değil. Bu realitede siyaset konuşmak abes. 70’lerdeki siyaseti 2000’lerde beklemek hiç yanlışsız değil.
BATI, ÇİN ŞEKLİ MODELE Mİ YAKLAŞIYOR!
Tedarik zincirleri yine yapılanırken Türkiye’nin kaybettiği yılları geri alabilme bahtı nedir?
Dünya bir organizasyonel arayış içerisinde. ABD hegemonyasını devam ettirmek istiyor. Bunun için de gerek ekonomik gerek milletlerarası siyasette İkinci Dünya Savaşı sonrası oluşan kurumları tekrar inşa etmek istiyor. Uzak Doğu’da Çin realitesi var. O da ABD’ye karşı bedeller sunuyor. Bu daha evvel Rusya’nın Sovyetler vaktindeki akla kara üzere değil. ABD ve kapitalist Batı’da bile devlet çok güçlü formda ortaya çıkıyor. Batı, Çin usulü modele yaklaşıyormuş üzere izlenim ortaya çıkıyor. İki kutuplu yapıda iktisadi ve siyasi tertibi inşaat ettiği üzere ABD’nin inşa etmesi mümkün değil. Bunun için ABD yeni pahalar ortaya çıkarıyor. Biden ile daha besbelli hale geldi. Tesirini önümüzdeki yıllarda göreceğiz. Dünyadaki kaideler buna nazaran değişecek. ABD’nin yeni pahaları, İkinci Savaş sonrası ABD ve beraberindekilerin liberal demokratik bedelleri değil. Bunun ötesine geçip; çevreyi koruyor, ekonomiyi karbondan kurtarmaya teşvik ediyor, Batı’nın üretimde önemli avantajlara ulaşmasını sağlayacak. Çin’inki daha kitlesel, ucuz, büyük ölçüde emek ve teknolojinin sömürüsü üzerinden ve etrafında emsal ülkeleri toplama üzerine… Batı ise etraf, iklim ile ilgili ferdi özgürlüklerin geçmişte olmadığı kadar daha da güçlendirilmesi etrafında organize etmeye çalışıyor. İslam ve İslam aykırılığının ötesine ve AKP öncesindeki üzere demokrasi arayışı, asker aykırılığı ve buna nazaran pozisyonlanmak kâfi değil. Bunlar geçmişin sorunları. Yeni arayışımız da ister istemez devreye girecek.
Recep ERÇİN
Yazının Kaynağına Buradan Ulaşabilirsiniz
Para Tahlil