Türkiye, dünyada çift haneli enflasyona sahip az sayıdaki ülkeden biri. Dünyada enflasyon ortalama yüzde 2 düzeylerindeyken, Türkiye 2020’yi yüzde 14,6’lık enflasyonla kapattı. Bu oran, Merkez Bankası’nın (TCMB) yüzde 5’lik resmi maksadının yaklaşık üç katı.
Hükümet, enflasyonu tek haneye indirme vaadini lisana getirmeye devam etse de, köprü ve otoyol geçiş fiyatlarına yapılan yüzde 25’lik artırım, bu vaatle zıtlık oluşturuyor.
Köprü ve otoyollarda müteahhitlere verilen geçiş garantilerinin TL değil döviz üzerinden hesaplanması, artırımların da enflasyonun üzerinde ve döviz kurlarındaki artış kadar olmasını beraberinde getiriyor.
Uzun mühlet Merkez Bankası’nda başekonomist olarak vazife yaptıktan sonra 2019 yazında misyonuna son verilen ve şu an Bilkent Üniversitesi’nde öğretim üyesi olan Prof. Dr. Hakan Kara ile Sözcü Gazetesi olarak Türkiye’nin enflasyon meselesini konuştuk.
“FAİZİ DÜŞÜR DEDİK, ENFLASYONU DÜŞÜR DEMEDİK”
1- Türkiye, dünyada çift haneli enflasyona sahip çok az sayıdaki ülkeden biri. Benzeri sınıftaki birçok ülke çözmüşken Türkiye neden enflasyon problemini çözemiyor?
Bu sorunun uzun cevabı bir kitabı doldurur ancak kısa cevabı şu: zira enflasyonu düşürmeyi gereğince istemedik. Kısa vadeli yararları uzun vadeli ve kalıcı kazanımlara feda eden miyopik yaklaşımın eseri.
Merkez Bankasına “bitir artık şu enflasyonu” demedik. Faizi düşür dedik, enflasyonu düşür demedik.
Artık doğal enflasyon denetimden çıkınca toplumsal farkındalık artmış görünüyor. Toplumdan talepler yükselince de bu etapta Merkez Bankası’na daha fazla yetki verildi. Keşke bu noktaya işler bizi zorlamadan istekli olarak gelebilseydik.
“ENFLASYON BÜTÜN KÖTÜLÜKLERİN ANASIDIR”
2- Yüksek enflasyonun iktisadın geneline ve vatandaşların refah seviyesine verdiği ziyanlar nedir?
Yüksek enflasyon ekonomiyi için için yiyen bir hastalık üzeredir. Kısa vadede kredi teşvikleri üzere ağrı kesicilerle geçiştirilebilir, ama uzun vadede yatağa düşürür.
Enflasyon sabit gelirlilerin alım gücünü azaltır. Gelir dağılımını bozar ve meçhullüğü artırır. Planlama yapmayı zorlaştırır, kaynakların verimsiz dağılmasına neden olur. Bütün bunlar daha az yatırım ve vatandaş için daha az iş imkanı demektir.
Finansal piyasaların derinleşmesini pürüzler, dış sermaye akımlarının kalitesini bozar. Kırılganlığı artırdığı için faiz ve kur oynaklığını artırır. Vatandaş vaktini gereksiz yere enflasyondan korunmaya harcar.
Enflasyon bütün kötülüklerin anasıdır. Yüksek enflasyonla yaşayıp da istikrarlı büyüme ve refah sağlayabilmiş dünyada tek bir ülke dahi yoktur.
“YENİ OLAĞAN ÇİFT HANE OLDU”
3- Türkiye’de enflasyon tek haneye indiğinde de dünya ortalamasının çok üzerindeydi, yüksek tek haneliydi. Son yıllarda enflasyonda yüzde 10’un üzerinde düzeylerde katılık oluştu mu?
2017 yılına kadar tek haneli enflasyon bir referans noktası olmuştu. İnsanlara enflasyon ne olur diye sorduğunuzda 8-9 olur lakin 10 olmaz diyorlardı. Bu bile eksik de olsa bir çıpaydı.
2017 sonrasında dört sene üst üste çift haneli enflasyon yaşayınca yeni olağan çift hane oldu. Bugün örneğin artık bir berber yahut kuru temizleyici artırım yaptığında yüzde 15-20’den aşağı yapmıyor. Çalışanlar maaşlarına tek haneli artırım yapılmasını adil bulmuyor. Haliyle bu durum enflasyonda yüzde 10’ların üzerinde katılık yaratıyor.
“TÜİK ÖZERK OLMALI, İNANÇ OLMADAN MUVAFFAKİYET OLMAZ”
4- Vatandaşın hissettiği enflasyonla ile resmi enflasyon sayısı ortasındaki fark daima konuşulur lakin son devirde bu bahis daha çok konuşuluyor. Anketlerde de vatandaşın hissettiği enflasyon yüzde 30’ları buluyor. Bu farkın nedeni ne? Sorun yalnızca resmi kurumlara ve TÜİK’e güvensizlikten mi kaynaklanıyor?
Bu bahiste bilgi kısıtı nedeniyle somut bir şeyler söylemek güç lakin bu bahisteki hoşnutsuzluğun giderek artmasını ciddiye almak gerekiyor. Ortada bir itimat açığı olduğu kesin.
TÜİK’in daha şeffaf ve bağlantıda faal olması lazım. Şayet sahiden yanlışsız ölçtüklerini düşünüyorlarsa kamuoyuna bütün bilgileri açmalılar. Vatandaşın ve yatırımcıların dataya olan güvensizliği devam ettiği sürece hiçbir iktisat siyaseti başarılı olamaz. En kısa vakitte itimat tesis edilmeli.
Öncelikle TÜİK’in icracı bir kurum olan Maliye Bakanlığı’ndan ayrılarak daha özerk bir pozisyona getirilmesi, sonrasında da bir bağlantı ve şeffaflık seferberliği başlatması gerekiyor.
“ASGARİ FİYATI AYARLARKEN BESİN ENFLASYONU REFERANS OLMALI”
5- Gelir kümelerine nazaran vatandaşların tüketim sepetleri ve münasebetiyle da ferdi harcamalarındaki fiyat değişimleri farklılaşıyor. Düşük gelir kümelerinin tüketim sepetlerindeki fiyat artışlarının son yıllarda resmi enflasyondan daha yüksek olduğunu görüyoruz. Bu nedenle, bilhassa fiyat ve vergi artırımları belirlenirken gelir kümelerine nazaran enflasyon farklılıkları hesaba katılabilir mi? Bunu yapan ülkeler var mı?
Ülkelerde fiyat belirleme prosedürlerine baktığımızda genelde bir uzman komitenin bu işi yaptığını görüyoruz. Merkezi idarelerin fiyatları direkt belirlediği ülkeler de var. Buralarda genelde TÜFE enflasyonuna yahut geçmiş fiyat artışlarına endeksleme kelam konusu.
Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde bilhassa alt kalemler ortasındaki fiyat farklılıklarının kıymetli ölçüde arttığı devirler başka bir yaklaşım gerektiriyor. Mesela bizde son yıllarda besin fiyat enflasyonu genel TÜFE’nin oldukça üzerinde gerçekleşti. Bu durum düşük gelirlilerin aleyhine oldu. Çünkü dar gelirlilerin ömür maliyeti besin enflasyonuna daha yakın.
Bu nedenle de minimum fiyatları ayarlarken besin enflasyonunu referans almak daha adil bir yaklaşım. Dünyada da bunun örnekleri var. Geçmişte besin fiyatlarının yüksek arttığı yıllarda Çin eyaletleri bu türlü ayarlamalar yapmıştı. ILO da (Uluslararası Çalışma Örgütü) ülkelere bunu öneriyor. Minimum fiyat ve düşük gelir kümesinin fiyatları ayarlanırken kendi yaşama maliyetlerini temsil eden bir sepetin kullanılmasını tavsiye ediyor.
“HÜKÜMETİN ENFLASYONDAKİ DİREKT TESİRİ YÜZDE 30”
6- Hükümet, köprü ve otoyol geçiş fiyatları ile alkoldeki ÖTV üzere alanlarda enflasyonun üzerinde artırım yaptı. Son yıllarda bu tip artırımların birçok örneğini gördük. Hükümetin enflasyonun üzerinde yaptığı artırımlar, direkt ve dolaylı olarak enflasyonu nasıl tesirler? Bu cins artırımların enflasyon beklentilerini bozucu tesiri olur mu?
Yönetilen/yönlendirilen fiyatların enflasyon üzerinde direkt ve dolaylı tesirleri bulunmakta.
Direkt tesirleri TÜFE içinde makul bir yükünün olmasından kaynaklanıyor. Kamu tarafından fiyatı denetim edilebilen eserlerin TÜFE içindeki tartısı yüzde 14. Bunlar elektrik, su, doğal gaz, kent içi ulaştırma, çay, eğitim hizmetleri, otoyol geçiş, öbür vergi ve harçlar üzere kalemlerden oluşmakta.
Bir de tütün, akaryakıt ve araba üzere vergilerle sık sık değiştirilebilen fiyatlar var. Bunları da dahil edersek TÜFE içindeki yük yüzde 30’a ulaşıyor. Münasebetiyle kamunun etkilediği fiyatlar TÜFE üzerinde direkt belirleyici olmakta.
Dolaylı tesirler ise beklentiler ve maliyet üzerinden ortaya çıkmakta. Örneğin güç kalemlerindeki artış dolaylı olarak özel ulaşımı ve üretim maliyetini etkilemekte. Kamunun fiyatlama davranışı beklentiler açısından da kritik.
Şayet devlet kendi belirlediği fiyatları ve vergileri maksadına nazaran ayarlamazsa vatandaş neden inansın? Görüldüğü üzere hükümetin TÜFE üzerindeki tesiri oldukça büyük, hatta Merkez Bankası’ndan bile daha fazla denebilir. Bu türlü bir yapı içinde kamunun denetimindeki fiyatların enflasyon gayelerinden fazla sapmaması değerli.
“ENFLASYON İLE HAYAT PAHALILIĞI FARKLI”
7- Enflasyon ile hayat pahalılığı tıpkı şey mi? Farklıysa, farkları nelerdir?
Hayat pahalılığı gelirin makul bir hayat standardını sağlayacak kadar yüksek olmaması demek. Daha da öz söylemek gerekirse, alım gücünün düşmesi. Yani artık gereksiniminiz olan eseri daha az satın alabiliyorsunuz.
Bu iki sebeple olabilir. Ya fiyatlar gelirinizden daha fazla artmıştır, ya da fiyatlar artmasa dahi geliriniz düşmüştür. Münasebetiyle hayat pahalılığı ile enflasyon farklı şeyler.
Mesela Cumhuriyetin birinci yıllarında enflasyon yoktu ancak bilhassa büyük buhran periyodunda hayat pahalılığından sıkça şikayet edildiğini görürüz. Bunun bir nedeni o vakitler tarım iktisadı olmamız. Ziraî eser fiyatları niyet geçimini buradan kazanan insanların alım gücü değerli ölçüde azalmıştı.
“2021 SONUNDA TEK HANE MÜMKÜNLÜĞÜ HAYLİ AZALDI”
8- Dünyada son periyotta emtia ve besin fiyatlarında önemli artışlar var. Bu durum 2020’de enflasyon görünümü açısından risk teşkil ediyor mu? Faiz şimdilik yüksek tutulsa da 2021 için enflasyon için riskler neler?
Global besin fiyatları uzun yıllardır ortalamada tüketici enflasyonunun üzerinde artmakta. Pandemi periyodunda
besin talebinin artması, buna karşılık arz taraflı kısıtlar ve kuraklık nedeniyle üretimin düşmesi besin fiyatları üzerinde ek bir baskıya neden oldu.
Emtia fiyatlarındaki artışta ise hem global likiditenin hem de Çin büyümesindeki toparlanmanın tesiri var. Mevcut şartlarda bu eğilimlerin bir müddet daha etme mümkünlüğü bulunmakta. Bu da 2021 yılı enflasyonuna dair risk oluşturuyor.
Bir başka risk de hizmet enflasyonundan gelmekte. Hizmetlerde geçmiş enflasyona endekslemenin yüksek olması ve birçok dalda iş gücünün temel girdi olması önümüzdeki periyotta fiyatlar üzerinde baskı yaratabilir.
Bu sene taban fiyat artışı ve geçmiş enflasyon düzeylerini düşünürsek toplam fiyatlarda yüzde 16-18 ortası artış olacaktır. Bu da esasen hizmet enflasyonunu muhakkak bir eşiğin üzerinde tutmaya kâfi.
Enflasyon dinamikleri açısından fiyatlama davranışının temel belirleyicilerinden biri de beklentiler. Şu anda bir yıl sonrası için enflasyon beklentileri yüzde 10,8 seviyesinde, resmi varsayımın 1,4 puan üzerinde. Lakin beklenti anketi iddiaları son 10 yılda ortalamada gerçekleşmenin 1,5 puan altında kalıyor, bunu da dikkate alırsak düzeltilmiş beklentinin yüzde 12 olduğunu söyleyebiliriz.
Hasebiyle, fiyat ve beklentilerin mevcut seyri enflasyonda bir mühlet daha katılığa yol açacak üzere görünüyor. Mayıs ayından itibaren enflasyonda bir düşüş olacaktır ancak bu düşüşün yavaş olma riski var ve bu dinamiklerin bizi yıl sonunda yüzde 9,4’e getirmesi sıkıntı. Sonuç olarak, bu sene sonunda enflasyonun tek haneli bedellere inme mümkünlüğü oldukça azalmış durumda.
Sözcü
Para Tahlil