Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz: Her 5 liralık vergi gelirinin 1 lirası faiz giderlerine gidiyor

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz, her beş liralık vergi gelirinin bir lirasının faiz sarfiyatlarına harcandığını vurgulayarak Hazine’nin TL cinsinden borçlanmaya öncelik vermesi gerektiğine işaret etti.

Şirketlerin Türkiye Varlık Fonu’na periyodunun, “paralel/çoklu Hazine” çağrışımı yaptığına dikkat çeken Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz ile Türkiye iktisadını ve vergileri ve bütçedeki kara deliği konuştuk.

–  Birinci 6 ay datalarına nazaran, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın yılsonu bütçe amaçlarına ait raporunda vergi gelirlerinin salgına karşın 1 trilyon TL’yi bulacağı belirtilirken bu artışa rağmen faiz sarfiyatları nedeniyle bütçe açığının 200 milyar TL olacağı belirtildi. Bütçe açığının finanse edilmesi için önümüzdeki devirde vergi oranlarının artırılması yoluna gidilebilir mi? Yurttaşı yeni vergi yükü bekliyor mu?

2020 yılındaki salgın kaynaklı kapanmalar ekonomik faaliyet seviyesini düşürdüğü için beklenen vergi gelirleri elde edilemedi. 2021 yılında 2020’ye nazaran ertelenen talepler yanıt buldu ve canlanan iktisat sayesinde bilhassa KDV, ÖTV ve dijital hizmet vergisi üzere tüketim vergilerinde beklenenin üzerinde hasılat gerçekleşti. Kamu harcamalarını finanse eden en temel gelir kalemi vergi gelirleridir ve tüm toplumun gösterdiği fedakârlık sayesinde elde ediliyor. O nedenle her kuruşu dikkatle harcanmalıyken, bu yılki bütçenin yüzde 13,3’ü vergi toplama yerine borçlanıldığı için borç verenlere faiz ödemesi olarak gidiyor. Faiz masrafları bütçede arttıkça öteki harcamalar üzerinde baskı yaratıyor. Her 5 liralık vergi gelirinin 1 lirası faiz sarfiyatlarına gidiyor.

Vergi gelirlerini arttırmak için oranları yükseltmekten çok kamuda harcama disiplini ön planda olmalı. Cumhurbaşkanı Kararı ile vergi oran, muafiyet, istisna ve indirim oranlarında değişiklik ile vakit kaybetmeden vergi geliri elde etmek mümkün.  Daha çok tüketim vergisi, gümrük vergisi oranlarında artış ile yeni kaynak bulmak mümkün. Lakin yeni vergi düzenlemelerindeki beklentiler ve hesaplamalar, mükellefin vergiden kaçınmadığı ya da muafiyet, istisna, indirim oranlarından aşikâr bölümlerin faydalandırılmadığı varsayımı altındadır. Bu türlü sübjektif düzenlemeler yapıldığında vergilerle gelir elde etme ve eşitsizlikleri giderme gayeleri zedeleniyor. Kesinlikle vergi yükünü arttırmak tahlil olmuyor. Hatta son devirde gelir ve tüketim vergileriyle vergide adalete ulaşılamaması nedeniyle artık vergide adalet beklentisi servet vergilerine kayıyor.

KAMUDA İSRAF ÖNLENMELİ

– Bütçedeki kara delik nasıl kapatılabilir?

* Borçlanma muhtaçlığını azaltıp faiz masraflarının düşürülmesi ve faiz dışı fazla elde edilmesi kaide. Bu yıl bütçeden iç ve dış borç faiz masraflarına ayrılan hisse, yüzde 13,3’tür. Borçluluğun yarattığı faiz masraflarının bütçe üzerinde yarattığı baskı, faiz dışı fazla elde edilmesini engelleyen en kıymetli nedendir.

* Yanlışsız borç idare stratejileri uygulamak, kamu maliyesini disipline edebilmek için ehemmiyet taşıyor. Hazine’nin TL cinsinden borçlanmaya öncelik vermesi gerekir. Döviz cinsi ve altına dayalı senetler/kira sertifikaları döviz ve altın fiyatlamasındaki sıçramalar sonucu borçlanma gereğinin devamına neden oluyor. Üstelik TL’ye inanç kaybına yol açıyor.

* Bütçe harcamalarının yüzde 40’ı cari transferlerden oluşuyor. Cari transferler içinde kamu bankalarının misyon ziyanları (yeni tarifiyle “görevlendirme giderleri”)nın azaltılması, Hazine yardımı alan kamu ekonomik ünitelerinin idaresinde şeffaflık, bütçede tasarruf sağlayacaktır.

* Vergileri arttırmaya ya da yeni borçlanmaya gitmeye gerek kalmayacak bir tahlil, kamuda israfı önlemektir.

BÜYÜME SEKTEYE UĞRUYOR

– Dünya Bankası’na nazaran Türkiye 120 ülke ortasında en borçlu 6. ülke. Türkiye dış borcunu nasıl çevirebilir? Borçluluk konusunda ne cins riskler var, Bu bahiste neler öneriyorsunuz?

Brüt dış borç stokunun GSYH’ye oranı, yani dış borç yükü son beş yıl içinde yüzde 45’den yüzde 62’ye çıktı. Dış borç stoku arttığı için değil, $ bazında GSYH düştüğü için dış borç yükü yükseldi. Ülke CDS priminin yüksekliği, yaşanan kur sıçrayışları dış borçlanma imkanlarını azaltıyor. 2018 yılı 2. çeyrekten bu yana Brüt Dış Borç Stoku 440-450 milyar dolar ortasında, artmıyor. Bu yılın birinci altı ayında gerçekleştirilen dış borçlanma, iç borçlanmanın dörtte biri.

Brüt dış borç stokunun içinde özel dal borçları yükte. Özel bölüm borlarının kıymetli bir kısmı Hazine Garantili. Özel dal borçlarını ödeyemediğinde, borcun toplumsallaşma riski var. Öbür yandan özel bölüm yatırımları için gerekli finansman muhtaçlığını dış borçlanma ile karşılayamadığında

Ekonomik büyüme sekteye uğruyor. Dış kaynak ve döviz gereksiniminin tek karşılanacağı yer, dış borçlanma olmamalı. Direkt yabancı sermaye yatırımlarını, çok uluslu şirketleri ülkemize çekmeliyiz.

TL’DEN KAÇIŞ HIZLANDI

– Hazine’nin dövizli iç borçlanmaya geri döndü. İçeride dövizli borçlanmaya neden gerek duyuluyor? Bu ne çeşit riskleri beraberinde getiriyor?

Hazine 2004-2017 ortasında iç borç stokunu ve yeni borçlanmaları döviz riskinden korumak için döviz cinsi ve dövize endeksli senetlerin hissesini düşürüp, DİBS’ler içindeki TL cinsi senetlerin hissesini arttırmıştı. Bu atılımlar TL’ye olan inanca katkı sağlamıştı. Lakin 2018 sonrası Hazine iç borçlanma stratejilerini değiştirdi, bilhassa “piyasa çeşitliliğinin sağlanması” gerekçesiyle dolar  ve Avro Cinsi Devlet Tahvili ihracına sürat kazandırdı. Ayrıyeten 2019 yılında da dolar  ve Avro Cinsi Kira Sertifikası ihraç etmeye başladı. Şu anda toplam senetlerin yaklaşık yüzde 40’ı dövizli senetler. Dış borç imkanları azaldığı için döviz temini dövizli iç borçlanma senetleriyle sağlanmaya çalışılıyor. TL’nin paha kaybı esnasında bu senetler alıcılar açısından “güvenli liman” oldu fakat Hazine bu senet ve sertifikaları ihraç ettikçe TL’den kaçış hızlandı.

TL, 2018 yılı Mart ayından pandemi ilan edilen 11 Mart 2020’ye kadar dolar karşısında yüzde 56 kıymet kaybetmişti. Pandeminin birinci gününden bugüne kadar TL’nin dolar karşısında kıymet kaybı devam etti ve yüzde 41’e ulaştı. İç borç stoku ise bu üç yıl içinde iki katına çıktı, 1,135 trilyon TL’ye ulaştı. Hasebiyle TL’nin dolar karşısındaki pahasında aşağı istikametli, iç borç stokunda da üst istikametli bir hareket süratle devam ediyor. Yerli paramız dolar ve Avro karşısında eridikçe, Altın’ın ons fiyatı arttıkça Hazine’nin borç stoku ve geri ödemede yükümlülükleri de artmaya devam ediyor.

Halbuki TL cinsi senetlere değer ve öncelik verileceği, dövizli senetlerin hissesinin minimize edileceği Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın 12 Mart’ta ilan ettiği “Ekonomi Reformları”nda yer aldı. Lakin bu istikamette hâlâ bir gelişme yok.

PARALEL HAZİNE ÇAĞRIŞIMI

– Başta kamu bankaları olmak üzere Türkiye Varlık Fonu’ndaki birçok şirkette önemli ziyanlar var. Bunu neye bağlıyorsunuz?

Dünyadaki varlık fonları bedeli sıralamasında Çin, Birleşik Arap Emirlikleri ve Norveç varlık fonları toplamın yüzde 75’ini oluşturuyor. Tüm bu fonların olduğu ülkelerde, cari fazla ve bütçe fazlaları bulunuyor. Lakin Türkiye Varlık Fonu’nun kaynağı olabilecek rastgele bir cari fazla yahut bütçe fazlası kelam konusu değil.

Türkiye Varlık Fonu’ndaki şirketler, bağlantı, güç, madencilik, ulaştırma, finans üzere stratejik değeri olan kesimlerde. Doğal olarak güçlü sermayelere sahipler, vergi kapasiteleri yüksek. Lakin fona devredilen şirketlerin, kurumlar vergisi üzere çeşitli yükümlülüklerden muaf tutulduğu göz önüne alındığında; kriz vakitlerinde bütçe açığının kapatılmasına bir yararları olmuyor. Pandemiyle gayrette gerekli vergi gelirlerine katkı sağlamamış oldular.

Ayrıyeten bu şirketlerin fona bölümü, “paralel/çoklu hazine” çağırışımı yapıyor. Bu tezin bir çok nedeni var: Birincisi, Hazine ve TCMB yanında devlet ismine kurulmuş üçüncü bir kurumun oluşturulması, kurumlar ortası uyum açısından zahmet yaratabilmesi. İkincisi Türkiye Varlık Fonu ve ona bağlı kaynaklar, genel idare bütçesi içinde gösterilemediği için Hazine Birliği prensibi ziyan görebilmesi. Üçüncüsü Varlık Fonu’nun 1990’larda mali disiplini bozan, krizler yaşamamıza neden olan bütçe dışı fon uygulamalarına benzeme mümkünlüğünün yükselmesi. Ayrıyeten yeni kurulacak fon ve şirketlerin Sayıştay kontrolü dışına çıkarılması tenkit konusu. Türkiye Varlık Fonu kurulduğundan bu yana, Memleketler arası Varlık Fonu Enstitüsü’nün geliştirdiği Şeffaflık Endeksi pahasına hala ulaşamadı.

Hazine’nin DİBS’lerinin birincil piyasada ortalama yüzde 80’lik hisse ile en büyük alıcısı bankacılık bölümü, bu kesim içinde de temel alıcısı kamu bankalarıdır. Bilhassa 2018 yılından günümüze kadar kamu bankalarının senet sahipliği en üst seviyeye çıktı.

Son periyotta Hazine, kamu bankalarının dolar ve Avro Cinsi Devlet Tahvili alıcısı olması gayesiyle bu bankaların Merkez Bankası’ndaki hesaplarına döviz transfer etmekte ve tahviller Merkez Bankası’ndaki teminat hesaplarına gönderilmektedir. Bu yolla hem kamu bankaları Merkez Bankası’ndan daha fazla TL borçlanarak piyasaya verdikleri kredi hacmini genişletmiş hem de Merkez Bankası kamu bankalarının döviz likiditesini almış olmaktadır.