Dünyanın önde gelen ekonomistlerinden, Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MİT) öğretim üyesi Prof. Dr. Daron Acemoğlu; T24 ekranında Murat Sabuncu’nun konuğu oldu.
Türkiye iktisadında krizin derinleşmesi ihtimalini değerlendirirken, “Çok büyük endişem var” dedi. “Türkiye’de başkanlık seçimine gidip de tüm güç sarayda toplanınca bunun iktisat siyaseti üzerinde de büyük bir tesiri oldu” diyen Acemoğlu, Hazine ve Maliye Bakanlığı’ndan istifa eden, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın damadı Berat Albayrak’ın iktisat idaresi için, “Berat Albayrak altında kurulan takımlar, yapılması gereken şeylere gerçek yaklaşımı getiremedi” değerlendirmesini yaptı. Acemoğlu, Türkiye’de bankaların durumunun ‘göründüğünden de daha berbat olduğunu’ söyledi
Görüntü söyleşide Sabuncu’nun sorularını yanıtlayan Acemoğlu, dünyada popülist iktidarların durumundan, demokrasi ve iktisat ekseninde Türkiye’nin geldiği noktaya, pandeminin akabinde dünyada beklenen değişimden, Türkiye iktisatta atması gereken adımlara, pek çok mevzuda değerlendirmelerde bulundu. Acemoğlu’nun açıklamaları özetle şöyle:
“Otoriter popülist rejimler devlet kapasitesini zayıflatıyor”
“Türkiye’de gündemi belirlemek mafya babalarına kaldı”
“Berat Albayrak altında kurulan takımlar, yapılması gereken şeylere yanlışsız yaklaşımı getiremedi”
“Doğru siyasetlere, yanlışsız iktisat bilgisini uygulayan idarelere muhtaçlığımız var”
“Bankaların durumu göründüğünden de kötü”
“Türkiye, elindeki kaynakları gerçek kullanamıyor”
Acemoğlu’ndan 90’lar örneği: Tarih kendisini bir daha yeniliyor
“Son 5 sene içindeki sorunların gerçek boyutunu görmüş değiliz”
“Gelecek 10 senede dünya değişecek, hazırlanmazsak bize büyük riskler verecek”
“Yapay zekâ bütün ekonomileri etkileyecek ve biz buna hazırlıklı değiliz”
“2005’ten sonra demokrasiden geriye diktatörlüğe, otoriterliğe yanlışsız adımlar atıldı”
“Demokrasiler beklemedikleri kadar kuvvetli bir otoriter popülist akımla karşılaştılar”
“Yeni bir refah devleti yaratmak gerekiyor”
“Türkiye’de vergi kaçırma ve yolsuzluk önlenmeli”
“Başkan’dan buyrukla para siyaseti olmaz”
“Otoriter popülist rejimler devlet kapasitesini zayıflatıyor”
Son 10-15 yıldır dünyanın her tarafında milliyetçi ve otoriter popülist rejimlerin yükseldiğine dikkat çeken Prof. Dr. Daron Acemoğlu dedi.
“Koronavirüs’te en çok insan popülist otoriter rejimlerin olduğu ülkelerde öldü”
Dünyada Koronavirüs’ten en çok insanın öldüğü ülkelerin Brezilya, Türkiye, Hindistan, Rusya ve Trump idaresi devrinde Amerika üzere popülist otoriter rejimler olduğunu vurgulayan Acemoğlu, “Çin tipi otoriter rejimlerde çok şikâyet edeceğimiz şey var. Birçok açıdan Türkiye’de yaşamak Çin’de yaşamaktan daha hoş. Brezilya’da yaşamak Çin’de yaşamaktan birçok açıdan daha iyi. Ancak hiç değilse Çin devlet kapasitesini koruyan, artıran otoriter rejim peşinde. Popülist otoriterler ise devlet kapasitesini de devlet gücünü de çökertiyor. Birebir ülkelerde çok büyük, derin ekonomik krizler de var” diye konuştu.
“Popülist otoriter rejimler iktidarda kaldıkça hem muhalefet hem medya zayıflıyor”
Murat Sabuncu’nun, “Popülist başkanların ve rejimlerin artık sonunun geldiği söylenebilir mi?” sorusuna karşılık veren Acemoğlu, şu değerlendirmeyi yaptı:
“Tabii fakat bir sorun var burada. Ne kadar uzun vakit bu popülist otoriter rejimler iktidarda kalırsa o kadar hem muhalefet zayıflıyor hem medya, basın zayıflıyor. Bolsonaro’nun bu krizden sonra çok büyük bir bahtı yok. Zira popülerliği büsbütün düşmüş durumda. Brezilya’da medyayı susturamadı, o kadar uzun vakti olmadı. Ve büyük olasılıkla gelecek seçimde çok büyük bir mağlubiyetle gidecek. Fakat Hindistan’a, Rusya’ya, Türkiye’ye, Macaristan’a bakarsanız, buralarda artık basın özgürlüğü o kadar ortadan kalkmış, muhalefet büsbütün yolunu kaybetmiş durumda ki buradan nasıl çıkacağımız sıkıntı bir süreç. O kadar kolay değil. Örneğin, Modi’ye karşı bir muhalefetin kendini bulabilmesi, Hindistan’ın çok çok çok heterojen insanlarını, kümelerini bir ortaya getirmesi çok güç bir süreç olacak.”
“Türkiye’de gündemi belirlemek mafya babalarına kaldı”
Murat Sabuncu’nun Türkiye’de medya ve muhalefete yönelik baskılarla, hata örgütü lideri Sedat Peker’in açıklamalarını anımsatması üzerine Acemoğlu, “Çok acı verici. Olağan medyanın olduğu bir ülkede muhalefetin söyledikleri, bilim adamlarının, bu bahiste bilgili olan insanların söyledikleri şeyler gündemi belirler fakat Türkiye’de ne yazık ki mafya babalarına kaldı. Bu da natürel ki acı verici bir şey fakat buradaki dinamikleri de ben Hindistan’dan çok daha değişik görmüyorum, Filipinler’den çok daha değişik görmüyorum. Türkiye’de olanlar alışılmış ki Türkiye’ye çok özel, bizim sorunlarımız diğer sorunlarla tıpkı değil ancak bu otoriter popülist rejimlerin de birbirlerine benzeyen çok tarafları var” dedi.
“Berat Albayrak altında kurulan takımlar, yapılması gereken şeylere hakikat yaklaşımı getiremedi”
Murat Sabuncu’nun, “Demokrasi eksikliği ve kurumsal yapıdaki zayıflık Türkiye’nin ekonomik performansını ne kadar etkiliyor?” sorusuna karşılık veren Acemoğlu, şu açıklamayı yaptı:
“Çok etkiliyor. En büyük belirleyici. Türkiye, son 5 sene içinde iktisadın en kritik krizlerini yaşıyor. Bir tek pandemi sonrası değil, pandemiden evvel de başlayan büyük krizler vardı. Borçların artması, bilançoların berbatlaşması, bunlara karşı yanlışsız bir sonuç getirilebildi mi? Hayır. Niçin? Bürokrasinin içinde iktisatla yanlışsız dürüst uğraşabilecek, iyileştirebilecek beşerler az kaldı. Bilhassa Berat Albayrak altında kurulan takımlar, yapılması gereken şeylere hakikat yaklaşımı getiremediler. Demokrasinin diktatörlüklere nazaran, otoriter sistemlere nazaran birçok avantajları var. Fakat en büyük avantajlardan bir tanesi de en büyük yanlışları, yeteneği, yeterliliği olmayan takımları başta tutma eğilimleri çok daha zayıf. Bilhassa Türkiye’de başkanlık seçimine gidip de tüm güç Saray’da toplanınca bunun iktisat siyaseti üzerinde de büyük bir tesiri oldu.”
“Doğru siyasetlere, hakikat iktisat bilgisini uygulayan idarelere muhtaçlığımız var”
Murat Sabuncu’nun sorusu üzerine, Amerika’da enflasyonun yükselmesinin kalıcı hale gelmesi durumunda Türkiye’nin de ortalarında bulunduğu, gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinin krize girme riskini pahalandıran Acemoğlu, “Çok büyük sorunlar var. Bunlarla başa çıkılmadığı vakit derin bir krize yol açar. Ve bunlarla başa çıkabilmek için de yeniden devlet kapasitesine, gerçek siyasetlere, hakikat iktisat bilgisini uygulayan idarelere muhtaçlığımız var” ifadesini kullandı.
“Bankaların durumu göründüğünden de kötü”
Özel dalın finansal yapısından, kur riskine, bankaların sıkıntılı alacaklarından, faizlere çoklu kriz riskini kıymetlendiren Acemoğlu, şunları söyledi:
“Problemin çok boyutu var zira şirketlerin bilançoları çok makus. Şirketlerin bilançoları çok makûs olunca buna borç veren bankaların bilançolarına yansıyor. Ve bu bankaların birçok bulunduğu yatırım aslında kâğıtta yazan pahasında değil. Böylelikle bankaların durumu da göründüğü kadar iyi değil hatta zati iyi görünmüyor da, göründüğünden de makûs. Ve bunun da iki boyutu var alışılmış. Birincisi özel bankalar, 2016’dan beri borç vermemeye çalışıyorlar. Daima verdikleri krediyi azaltmaya çalışıyorlar. Azaltamamalarının nedeni, birincisi; kimi zorunlulukları var, ikincisi; Merkez Bankası ve devlet baskısı var üstlerinde. Lakin bu baskı yetmiyor, 2016’dan beri devlet bankalarının hissesi artıyor kredide. Ve bu yeni verilen kredilerin birden fazla aslında geri alınması çok çok sıkıntı hatta imkânsız olan krediler. Bu türlü olunca artık üçüncü bir boyut şirketlerin bilançoları, özel bankalardan kimileri batmak üzere ve devlet bankalarının artık çok büyük bir açık durumu olacak. Ve bu alışılmış ki bu da devlete, devlet bütçesine.”
“Türkiye, elindeki kaynakları gerçek kullanamıyor”
Murat Sabuncu’nun sorusu üzerine, “Türkiye’de yoksullukla birlikte büyüyen genç işsizliğinin seçimlerde siyaseti değiştirecek bir istikamete gitme olasılığını” değerlendiren Acemoğlu, şu yorumu yaptı:
“Türkiye’de her vakit eşitsizlik, yolsuzluk, işsizlik sorunu olmuştur. 2000’li yıllarda aslında burada değerli adımlar atıldı. Daha çok iş açıldı, eşitsizlik azaldı, birçok yeni imkanlar açıldı gençlere. Ve bu pek olağan olarak umutlarımızı da artırdı. Umutları daha yüksek bir gençlik yarattı Türkiye. Son 12-13 yıldır bu umutları kırmaya başladık zira onlara cevap veremiyoruz. Ve bilhassa son 5 sene içinde işsizlik, eşitsizlik bunlar çok yüksek seviyelere vardılar. Burada çok daha derin bir biçimde düşünmemiz lazım. Türk iktisadı niçin gereğince randımanlı bir halde büyüyemiyor? Türkiye’nin sorunu üretkenlik. Hiçbir vakit elindeki kaynakları gereğince üretken bir formda kullanamıyor. 2000’li yılların başında, 2000 ila 2006 yılı ortasında buna bir istisna var. O süreç içinde toplam faktör verimliliği çok süratli bir formda artmaya başlıyor lakin ondan beri bakarsanız negatif. Yani hiçbir halde elimizdeki kaynakları yanlışsız kullanamıyoruz. Şayet elimizdeki kaynakları yanlışsız kullanmaya başlarsak, çok daha iyi işler, çok daha fazla fiyatlar, çok daha fazla büyüme randımanı bulmamız mümkün. Elimizde büyük kaynaklar var aslında fakat hakikat kullanamıyoruz.”
Acemoğlu’ndan 90’lar örneği: Tarih kendisini bir daha yeniliyor
Türkiye’de ulusalcı telaffuz eşliğinde popülist siyasetleri kıymetlendiren Acemoğlu, “Aynı sorun 1990’larda var. Negatif büyüme toplam faktör verimliliğinde, işsizliğin artması, eşitsizliğin artması. Niçin? Zira idaresi gerçek yapamadık 1990’larda. Yolsuzluk acayip arttı, muhakkak bir istikrarlı iktisat siyaseti seçilemedi. Bunu üzerine neler görüyorsunuz? Sağ-sol ortasındaki çatışmalar, milliyetçilik ansızın artmaya başladı, Susurluk üzere sorunları ortaya çıkartıyor yani geçmiş kendisini bir daha, tarih kendisini bir daha yeniliyor” tabirini kullandı.
“Son 5 sene içindeki sorunların gerçek boyutunu görmüş değiliz”
Murat Sabuncu’nun, “Türkiye’nin iktisadında önümüzdeki bir-iki senede nasıl bir tablo bekliyorsunuz? Krizin daha da derinleşmesi mümkünlüğü var mı?” sorusu üzerine Acemoğlu, “Tabii o denli çok büyük bir kaygım var. Bu sahiden imkanı yüksek olan bir şey. Biz şu anda, son 5 sene içindeki sorunların gerçek boyutunu görmüş değiliz. 5 yıldır bilançosunda çok büyük sorunu olan AVM dükkanları, inşaat şirketleri hala ayaktalar. Ne kadar daha ayakta kalabilecekler? Bunların bankalar üzerine tesirleri neler olacak? Rezervlerimiz bu kadar azalmışken, daha ne kadar kuru, faiz siyasetini bu halde tutabileceğiz? Bu boyutların çok daha negatife gitme mümkünlüğü yüksek. Bu sorunlar bir tek Türkiye’de olan sorunlar değil, diğer taraflarda da olan sorunlar var lakin nerede bu sorunları görüyorsanız altlarında da ekonomiyi yanlışsız yönetmeme kararlarının rolünü görüyorsunuz” dedi.
“Gelecek 10 senede dünya değişecek, hazırlanmazsak bize büyük riskler verecek”
Murat Sabuncu’nun, “Pandemiden sonra dünyada dijitalleşmenin kıymetine dair nasıl bir projeksiyon yapıyorsunuz?” sorusuna Acemoğlu, “Türkiye’de biz bugün-yarın ne olacak, döviz kuru ne olacak peşindeyiz. Zira nitekim bir kriz durumu var. Beşerler işsiz, yarın olan borçlarını verebilecekler mi onu göremiyorlar. Olağan ki çok büyük bir tesiri var Türkiye’ye bunun fakat çok daha negatif bir tesiri var, geleceği gerçek düşünüp ona yanlışsız hazırlıklarda bulunamıyoruz. Gelecek 10 sene içinde dünya çok değişecek ve bu değişime ayak uyduran ülkeler büyük büyüme fırsatlarına sahip olacaklar. Olamayanlarsa çok daha berbat durumda kalacaklar. Bunlara biz katiyen hazırlanmıyoruz. Aslında Türkiye’nin gelecek 10-15 senede çok daha büyük avantajları var. Zira en büyük gelişmelerden bir tanesi artık batı dünyasındaki yaş dağılımı çok daha yaşlılığa hakikat gidiyor. Türkiye’nin hala çok genç bir nüfusu var. Çok daha dinamik, teşebbüsçü yeni iş açmaya, yeni yatırımlarda bulunmaya yeni teknolojileri kullanmaya çok açık bir nüfusu var. Lakin gelecek dünyaya yanlışsız hazırlıklarda bulunmazsak, bu bize çok büyük riskler verecek” diye konuştu.
“Yapay zekâ bütün ekonomileri etkileyecek ve biz buna hazırlıklı değiliz”
Gelecek 10-15 yılda dünyada bütün ekonomileri üç faktörün belirleyeceğini vurgulayan Acemoğlu, şunları anlattı:
“Bir tanesi yaş dağılımın değişmesi. Örneğin; Güney Kore, Japonya, Almanya, İskandinav ülkeleri, buralarda 60 yaşının üstündekiler, 60 yaşının altında, çalışanlardan daha fazla olacaklar. İkincisi daha da değerli; globalleşmenin yapısı değişiyor. Üçüncüsü ve en değerlisi; dijital teknoloji. Bundan 30-40 sene evvel bakarsanız gelişmekte olan bir ülke nasıl büyür diye, Güney Kore, Tayvan ve Çin diye düşünebilirsiniz, bu ülkelerin insani kaynakları yüksek. Kapital ve teknolojide çok yüksek değiller lakin bu insani kaynaklarını kullanıp, ihracat edip, yavaş yavaş daha yüksek teknoloji gerektiren kesimlere geçiyorlar. Artık bu büsbütün imkânsız hale gelecek. Zira Batı ve hatta Çin, robotlara ve yapay zekaya geçiyor. Bunların kendi toplumuna tesirleri var ancak gelişmekte olan ülkeler, bilhassa Türkiye üzere ülkelere büyük tesirleri var. Bundan sonra buzdolabı, otomobil, makine ihraç edebilecek miyiz? Şayet bu yeni teknolojilere uyamazsak, insani gücümüzü kullanarak bunları yapmamız mümkün değil. Bu gelecek dünyaya ayak uydurmamız lazım. Dünyanın her ülkesinin iktisadı yapay zekâ tarafından etkilenecek. Ve biz Türkiye’de buna hazırlıklı değiliz. Onun yerine biz şu andaki çok derin sorunlarımız içinde kaldık. Ve gelecekteki elimizdeki o büyük imkanları harcamamamız lazım.”
“2005’ten sonra demokrasiden geriye diktatörlüğe, otoriterliğe hakikat adımlar atıldı”
“Gelecek 10 sene içinde, dünyanın her tarafında, demokrasinin daha güçlü bir biçimde yine yapılandırılması gerektiğini” vurgulayan Acemoğlu, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“1989 yılında Berlin duvarı düştüğü vakit Amerika’da, Avrupa’da büyük bir iyimserlik ortaya çıktı. Örneğin; siyasi bilimci Francis Fukuyama’nın ‘Tarihin Sonu’ kitabında söylediği üzere ‘artık bundan sonra her şey liberal demokrasi olacak, her şey piyasa sistemiyle demokrasinin birleştiği bir eksen etrafında olacak.’ Aslında birinci 15 sene buna emsal dinamikler görmeye başladık. Türkiye dahil olmak üzere, Asya’daki kimi ülkeler dahil olmak üzere, en değerlisi Güney Amerika’da ve Afrika’da büyük bir demokrasi Rönesans’ı yaşanmaya başladı. Bilgilere baktığınız vakit dünyadaki demokrasi sayısı ve yarı demokratik rejimlerin uygulamaları giderek derinleşmeye başladı. Lakin 2005’ten sonra bakıyorsunuz tam zıddı bir trend var. 2005’ten sonra Türkiye’de de görüyorsunuz bunu, öbür yerlerde, Hindistan’da, Brezilya’da, Filipinler’de görüyorsunuz. Demokrasiler zayıflamaya başlıyor ve demokrasiden geriye diktatörlüğe, otoriterliğe bir sürü adımlar atılıyor.”
“Demokrasiler beklemedikleri kadar kuvvetli bir otoriter popülist akımla karşılaştılar”
Acemoğlu, bu yaşananların nedenlerini ise şöyle açıkladı:
“Bunun iki nedeni var. Birincisi; demokrasiler, nüfuslarına bekledikleri kadar refah getiremediler. Büyüme oldu demokrasilerde lakin eşit bir büyüme olmadı, bir sürü kesim geride kaldı. İkincisi; demokrasiler beklemedikleri kadar kuvvetli bir otoriter popülist akımla karşılaştılar. Milliyetçilik başta olmak üzere, medyayı ele geçirip yanlış bilgilerle, propagandayla karışık bir biçimde demokrasiye karşı bir akım başladı. Ve bilhassa daha yeni demokrasiye geçmiş ülkelerde çok büyük zayıflıklar yarattı. Örneğin, Brezilya’da Bolsonaro nasıl başa geçti diye baktığınız vakit, yanlış bilgilerin Whatsapp üzerinden, Facebook üzerinden dağıtılmasının çok büyük bir rol oynadığını görüyorsunuz. Birebir vakitte Bolsonaro başa gelmeden evvel Brezilya demokrasisinde çok büyük bir kriz vardı. Lula, baştan gittikten sonra Dilma Rausseff atılmıştı, ondan sonra gelen lider konusunda yolsuzluklar tez edildi, o da gitmek zorunda kaldı. Eşitsizlikler artmaya başladı. Yani bu iki sorunu dünyanın her bir tarafında görüyorsunuz, Türkiye’de de görüyorsunuz. Demokrasinin hem kendini daha kuvvetlendirmesi lazım hem de halka daha iyi hizmet verebilmek için gereken kapasiteyi sağlaması lazım.”
Röportajın tamamı burada.
Para Tahlil
