Birinci soru: “Beyninize güveniyor musunuz?
İkinci soru: “Beyninize ne kadar güveniyorsunuz?”
Beyin bulunduğu durumla uğraş halindedir
Beyin, hem kendi hem de insan varlığını koruyabilmek gayesiyle daima bulunduğu durumla çaba halindedir. Oluşacak ruhsal acılardan kaçınmak için ise, müspet imajları ile çelişen bilgileri reddedebilir ya da görmezden gelebilir. Ret edemediği kanıtlarda ise değişikliğe masraf, beyinde bulunan imaj ile bilgiyi ahenkleştirmeye başlar. Kabul edemediği durumları lakin kendisine içerlediği ölçüde içselleştirir, acı da buna dahildir… Fakat beynin uyguladığı bu tedbirler bazen insan hayatını daha sıkıntı bir noktaya getirebilir. Örneğin bir bayan kendisinin yılana dönüştüğüne inanıyordu, bir adam gövdesinin camdan olduğunu düşünüyor ve hareket ederse kırılacağından korkuyordu ya da bir öteki bayan kendisini öldüremeyeceğini zira esasen meyyit olduğuna inanıyordu… Bu örneklerle karşılaşmamış olmak sizin beyninizin problemsiz işlediği ya da hafızanızdaki boşluklu anıların beyin tarafından doldurulmadığı manasına gelmemeli.
Beyin geçersiz anılar üretip benimseyebilir mi?
California Üniversitesi’nde misyon yapmakta olan Profesör Elizabeth Loftus tarafından bir deney yapılmıştır. Loftus deney ile belleğe büsbütün geçersiz bir anı kazandırıp kazandıramayacağını merak etmiştir. İstekli bir denek kümesi oluşturmuş ve onların aileleriyle görüşerek geçmişleri ile ilgili bilgi almak için bir araştırma takımı kurmuştur. Bu bilgiler doğrultusunda araştırmacılar, her gönüllünün çocukluğunu mevzu alan dört öykü geliştirmiştir.
Bu kıssalardan üçü gerçek öyküler; dördüncüsü ise; inandırıcı içeriğe sahip olmasına karşın tümüyle uydurulmuş bir öyküydü. Uydurulmuş bu kıssaya nazaran; denek, çocukluğunda bir alışveriş merkezinde kayboluyor, iyi yürekli ve yaşlıca biri tarafından bulunarak ailesine teslim ediliyordu. Deneklere, bu dört kıssanın anlatıldığı bir dizi görüşmede en az dörtte biri, alışveriş merkezinde kaybolduğunu hatırladığı argümanında bulunmuştur. Hatta denekler yavaş yavaş bir şeyler hatırlamaya başlıyor, bir hafta sonra yapılan görüşmede daha fazlasını da hatırladıklarını söyleyerek kendilerini kurtaran beşerler hakkında konuşabiliyorlardı.
Bu uydurma anı vakitle daha da güçlenerek ayrıntılar içermeye başlıyordu. Bu ayrıntılar örneğin, kendini kurtaran yaşlı bayanın komik bir şapka takması ya da kaybolduğuna inanan deneğin kaybolduğunda yanında en sevdiği oyuncağının olduğunu tez etmesi üzere ayrıntılar olarak ortaya çıkıyordu.
“Beyin kar tanesi gibidir”
Deney gösterdi ki insanların çok güvendiği beyin sistemi çarçabuk manipüle olabilmekteydi. Beyin, geçersiz anıları gerçek anılara dönüştürecek boşluklara sahipti ve beşerler bu anıları süsleyerek hayatlarında yeni kimlikler oluşturabilirlerdi. David Eagleman’a nazaran beyin bir kar tanesi üzeredir. İşte bu yüzden de objeler ve gerçeklik oldukları üzere değil, “bize göre” oldukları biçimiyle algılamaktayız. Yani, objelerin gerçekliği, lakin bizim dolayımımızdan geçerek oluşur ve bu gerçeklik içinde bizim de bulunduğumuz bir inşa sürecine sıkı sıkıya bağlıdır.
“Gözlerin açık olduğu için gördüğünü mu sanıyorsun”
Goethe “Gözlerin açık olduğu için gördüğünü mü sanıyorsun?” diye sormuştur. Goethe’den uzun yıllar sonra Davranışsal İktisat alanında çığır açan Daniel Kahneman “Hızlı ve Yavaş Düşünme” kitabını yazmış ve şöyle demiştir: Aşikâr olanı görmeyebiliriz, tıpkı vakitte körlüğümüze karşı da körüz. Şayet içinizi rahatlatacaksa sizlere üstte bahsedilen birçok olayların sendromu üzere Antom sendromunun da az olduğunu söyleyebilirim. Fakat sorun şu ki ender olan şey sendromun kendisi körlüğe karşı kör olma durumu değil…
Robert Shiller ya da Nouriel Roubini 2008 ekonomik krizi
Robert Shiller ismini hiç duydunuz mu ya da Nouriel Roubini? Robert Shiller 1946 doğumlu, MIT Mezunu, Nobel İktisat Mükafatına sahip Amerikalı bir davranışsal ekonomisttir. Nouriel Roubini ise 1958 İstanbul doğumlu, Harvard mezunu, IMF, FED, Dünya Bankası üzere kıymetli yerlerde misyon almış Amerikalı bir ekonomisttir. İki ekonomisttin en kıymetli ortak noktalarından biri 2008 Krizi öncesinde ikisi de birer siyah kuğu rolündeydi.
Robert Shiller iktisatta büyük bir balon olduğunu ve bu balon patlarsa büyük zahmetlere sebep olacağını söylüyordu, Roubini ise bir konuşmasında “ABD iktisadı batarsa bütün dünya ekonomik sakinliğe girecek, Avrupa, Kanada, Japonya ve bütün gelişmiş ekonomiler kasvet çekecek” diyerek piyasada yatırım yapan yatırımcıları uyarıyordu. Fakat yatırımcılar ve ekonomistlerle birlikte kilit siyaset yapıcılar, ulusal seviyede önemli bir fiyat bozulmasının mümkün olmadığını lisana getiriyor, piyasalarda bırakın balonu rastgele bir balon kabarcığı bile olmadığını söylüyorlardı.
Bir tarafta batık kredi meblağlarını datalarla sunan, insanların çılgınca alımlar yapıp ödeme zorluklarını gösteren delilleri ortaya koyan ekonomistler –sayıca çok az olsa da- bir tarafta iktisat alanında artık her şeyi keşfettiklerine inanıp piyasanın yükselişine devam edeceğine inanan ekonomistler.
Beşerler büyük sapmalara karşı kördür
Nassim N.Taleb insanların büyük sapmalara karşı kör olduğunu söylemiştir. Münasebetiyle da bu iki ekonomistin değeri işaret ettikleri kriz olana kadar fark edilmedi. Birçok insan bu ekonomistleri o devirde görmüyordu hatta görmediğinin farkında bile olmuyordu. Piyasalarda büyük sapmalar vardı fakat yatırımcılar bu sapmalara karşı körlerdi. Zira beyin için piyasada çok fazla çelişen bilgi dolaşıyordu ve yatırım yapmış olan bir yatırımcı beyni için azınlığın fikrini ret etmek çok daha kolay bir yoldu. Ne vakit ki kabarcık bile olmayan balon patlayarak ABD halkının 13 trilyonluk servetini buhar etti o vakit beşerler bu iki ekonomistin ismini sıklıkla anmaya başladılar.
Şayet piyasayla hiç ilginiz yoksa pay senedi ekranını açtığınızda baktığınız şey yalnızca sayılardır, algıladığınız şey tahminen sayıların ne kadar süratli ve renkli olduğudur. En son ortaya çıkan yorumunuz ise tahminen “Aynı Matrix sineması gibi” olur tahminen de “insanlar bundan ne anlıyor böyle” demek olur.
Şayet piyasada her gün süreç yapan bir yatırımcıysanız her gün ekranı açarsınız ve baktığınız şey yalnızca sayılardır lakin algıladıklarınız sayılardan çok daha ötedir. O sayıların hepsinin sizin için derin manası vardır.
Yorumlarınızı nasıl yapıyorsunuz?
Pekala, ya yorumunuz? Yorumlamanızı yaparken sahiden rasyonel mi davranıyorsunuz yoksa bilmediğiniz boşlukları çok güvendiğiniz beyninize mi emanet ediyorsunuz? Şayet al-sat süreçlerini tekraren yaptığınızı ve piyasadaki her hareketi çok iyi “sezmeye” başladığınızı düşünüyorsanız büyük ihtimalle geminin dümeni otomatiğe bağlamış olan beyninizdedir. Ne yazık ki piyasayla hiç ilgisi olmayan yatırımcıdan bile makûs durumdasınız zira körlüğünüzün farkına büyük bir para kaybettiğinizde varacaksınız. Beyniniz otomatik sistem olan Sistem1 ile kararlar verdiğinde karşınıza çıkan siyah kuğuları görmeyeceksiniz, görmediğiniz için de her vakit yalnızca beyaz kuğular olduğuna inanıp bu formda süreçler yapmaya devam edeceksiniz. Pay senedindeki kayıptan sonra “Ya ben bunu nasıl göremedim” cümlesiyle tahminen körlüğünüze karşı kör olduğunuzu fark edeceksiniz.
Yatırımcılar yapmış oldukları pay senetleri süreçlerinde ziyan ettikleri vakit portföy yöneticilerine, takip ettikleri toplumsal medyaya, çıkan haberlere, şirketin sahiplerine ve daha bir çok duruma ve şahsa kızıp sövebiliyorlar. Sırf husus kendi körlüklerine geldikleri vakit insaflı olabiliyorlar ve kendi körlükleriyle ilgili hiçbir şey diyemiyorlar zira beyin yatırımcının kör olduğunu yatırımcıya iletmek yerine ona kıssalar hazırlıyor. Bu öyküler sayesinde nasıl ki Walker kör değilmiş üzere davranmıyor buna gönülden inanıyorsa yatırımcı da tıpkı halde kör değilmiş üzere davranmıyor buna gönülden inanıyor.
Şayet beyninizin yalnızca gerçekler üreten bir makine olduğunu düşünüyorsanız yanılıyorsunuz, yaşadığınız dünyayı anlayabilmeniz için beyin sizin algıladıklarınızla yeni şeyler üretip bunu size sunuyor. Bu yüzden algıladıklarınızla beynin ürettikleri şeyler ortasında farklar oluyor. Ekranınızı açıp pay senetleri hareketini izlemeye başladığınız vakit kendinize tekrar sorun “Ne görüyorum?”
“Neden kör olduk bilmiyorum, tahminen bir gün nedenini öğreniriz ne düşündüğümü söyleyim mi sana? Bence biz kör olmadık biz aslında kördük. Gören körler mi, gördüğü halde görmeyen körler…” Jose Saramago
Cemre Yoldaş
Kaynaklar:
Kahneman,D. “Hızlı ve Yavaş Düşünme”
Saramago,J. “Körlük”
Stenberg,E. “Nöroloji”
Taleb,N.N. “Siyah Kuğu”
https://www.nytimes.com/2009/09/06/magazine/06Economic-t.html
https://www.sozcu.com.tr/2019/ekonomi/dunyaca-unlu-ekonomist-nouriel-roubini-sozcu-com-trye-konustu-5474602/#:~:text=2008%20krizinden%20tam%20iki%20y%C4%B1l,k%C4%B1yamet’%20gibi%20lakaplarla%20an%C4%B1lmaya%20ba%C5%9Fland%C4%B1.
https://www.bbc.com/turkce/dergi/vert_fut/2016/07/160704_vert_fut_yanlis_hafiza_kaydi
Cemre Yoldaş: BİR İHTİMAL DAHA VAR: BORSANIN SİHİRLİ ALANI
Paylarda istikrar bulundu mu? Borsa yükselir mi? | Atilla Yeşilada
Amerikan borsasında spekülatörleri avladılar
Cüneyt Akman anlattı: ABD’de borsayı sarsan ‘GameStop’ hareketi
Para Tahlil
