Enflasyon canavarının olmadığı, mali disiplin ile birlikte faizlerin istenilen noktada olduğu ve yabancı yatırımcıların tereddüt etmeden yatırım yaptığı bir Türkiye hayal edin. Gerçekleşmesi mümkün gözükmese de yeni bir ekonomik modelle bu mümkün: Para Şurası
Daha evvel birçok ülkede muvaffakiyetle uygulanan Para Heyeti sistemi Merkez Bankacılığı sistemine bir alternatiftir. Siyasi otoriteden bağımsız biçimde oluşturulan bu sistemin en büyük farkı, tüzük tarafından kısıtlanarak siyasi baskılardan kendini koruyabilen bir para siyaseti olmasıdır.
Para Heyeti uygulanmadan evvel Bulgaristan’da aylık enflasyon %242 ve faizler de üç haneli iken birkaç ay içinde bu sayı tek haneli sayılara düştü. Ekvador bankacılık krizinden sonra 2000’de fiyat istikrarını sağlamak için para şurası gibisi bir sabit kur sistemine geçilmiştir. Bu sayede birinci 15 yıllık periyotta ülke tarihindeki en uzun mali istikrar periyodunu yaşamıştır.
Temel olarak Merkez Bankacılığı sistemi ile Para Heyeti sistemi ortasındaki farkı Steve Hanke’nin yazdığı Gelişmekte olan ülkeler için: Para Şurası kitabından faydalanarak şu formda belirtebiliriz:
Üstteki farklardan kimilerini ayrıntılandırmak gerekirse;
Öncelikle bu sistem sabit kur sistemidir. Belirlenen kur üzerinden Euro yahut Doları rezerv para olarak kabul edip, ülkenin elinde olan rezerv ölçüsü kadar para basılır. Fakat rezervin döviz yerine altın olması ülkemiz ismine daha iyi olacaktır. Çünkü öbür para üniteleri, o parayı basan ülke/bölgenin politik dalgalanmalarını da ihraç eder. Altında bu türlü bir durum yoktur. “Daha evvel de para heyeti gibisi bir sabit kur denendi” kelamına ise şu karşılığı verebilirim: Ortodoks para konseyi kullanılmıyordu, nakdî araçların bir yahut birkaçının uygulanması halinde yapılan melez bir modeldi. Bu sistemde tam karşılık prensibi (%100’ü kadar rezerv bulundurma zorunluluğu) ve kurun uzun müddet sabit kalacağının garantisi yoktu. Merkez bankasının devalüasyon yapma ihtimali vardı.
Elinde olan rezerv kadar para basılması, daha sonra hükümetlerin siyasi emelleri için karşılıksız para basma hareketini de engellemiş olur. Böylece hükümetin enflasyon yaratarak bütçe açığını finanse etmesi mümkün olmayacağı için, kısa vakitte katı bütçe kısıtlarını dayatır.
Para heyeti, hiçbir şartta hükümete yahut iktisadi devlet kurumlarına kredi vermez. Sistemin desteği katı bütçe kısıtları hükümetin devlet işletmesine verdiği sübvansiyonların nominal ve gerçek ölçüsünü sonlar. (Sübvanse etmek bir kurumu ya da kişiyi desteklemek, kalkındırmaya çalışmak manasında kullanılır.) Bu durum karsız/verimsiz devlet kuruluşlarının tekrar yapılandırmasıyla bütçede tasarruf sağlar.
Bir öteki değerli fark para şurası son ödünç veren rolü oynamaz. Ticari/devlet bankalarının iflas etmesinin önüne geçmez. Bu farkındalık bankaların kredi verirken daha temkinli davranmasını sağlayacaktır. Bankaların regülasyonu ise BDDK tarafından yapılmaya devam edecektir.
Prestij, para basan kurumun enflasyonunu düşük tutacağına dair taahhütte bulunması ve inanç tesis etmiş olmasıdır. Bu haliyle bakıldığında prestij, paranın beklenen istikrarının bugüne transfer edilmesi; bugün de somutlaşması manasına gelmektedir. Bir paranın bedel saklama aracı olarak kullanışlı olup olmadığı prestijine bağlıdır. Politik baskıların olduğu merkez bankası enflasyonist davranmaya zorlanmaktadır. Örneğin son 15 yıllık periyoda bakıldığında gelişmekte olan ülkelerin birçoklarında enflasyon %20’ler seviyesinde tutabilirmiş. Enflasyonu düşük tutmayı başaran ülkelerde bile enflasyon çift hanelidir.
Prestij eksikliği nerdeyse her vakit enflasyonun ve gerçek faizlerin yükselmesine yol açar. Bir örnek vermek gerekirse, çalışanlar fiyat talebinde bulunurken, ulusal paranın bedelinin düşürüleceği beklentisine nazaran şekillendirirler. İktisadi devlet teşekkülleri ve bakanlıklar ise açıklarını finanse etmek için borçlanmaktan çekinmezler; zira hükümetin merkez bankasına baskı yaparak yahut meclisten yasa geçirerek kurtulacağını düşünürler. Bu da enflasyonun ivme kazanmasına neden olmaktadır.
MB sistemimizde yüksek gerçek faiz oranları çoklukla yüksek enflasyona eşlik eder. Devalüasyonların ortaya çıkma mümkünlüğü nedeniyle kredi verenlerin karşı karşıya olduğu döviz kuru riskini telafi edebilmek için, borçlananların yüksek gerçek faiz ödemesi gerekmektedir. Yüksek gerçek faiz, borçlanma maliyetlerinin büyümesine yol açarak iktisadi ortamı boğar, nefes alınmaz hale getirir. Faiz denetimleri ya da kambiyo denetimleri uygulanarak gerçek faiz oranları düşük tutulabilir; lakin bu durumda, kur riski dikkate alınmadan belirlenen faizler kredi talebinin kredi arzını aşmasına yol açacağı için kredi kıtlığı ortaya çıkar. Sağlam paraların karar sürdüğü ülkelerdeki rekabetçi kredi piyasalarında gerçek faizler ekseriyetle müspet lakin düşük seviyededir, bir yandan tasarrufları teşvik ederken başka yandan iktisadi faaliyetleri köstekleyici bir tesir yaratmaz. (Reel faiz oranlarının çok yüksek seviyelere sıçraması çoklukla kur riski yahut politik riskten kaynaklanır. Para konseyi sistemi kur riskini çok kısa müddette ortadan kaldırır. Lakin politik riski yok edemez. Mülkiyet hakları garanti altına alınmadıkça, gerçek faizler yüksek olacaktır.
Para şurası sistemi uygulaması 1950’lere gelindiğinde yaklaşık 70 ülke tarafından kullanılıyordu. Lakin 60’lardan sonra merkez bankacılığının bağımsızlık sembolü olarak görülme kanısı, para konseyi fikrini azaltmıştır. 2021 yılına gelindiğinde ise merkez banaksı bağımsızlığını hem fiiliyatta hem de kanun önünde terk etmiş, fonksiyonunu yitirmiştir. Bu yüzden geçmişten ders çıkartılarak yenilenmiş çağdaş bir para heyeti sistemi olmalı.
Sistemin ismi ne olursa olsun iktisadi ıslahatların kalıcı olması için orta vadede kurumların sağlam, uzun vadede ise eğitimin çok iyi olması gerekir. Fakat para şurası ile kısa müddette iktisadi problemlerin üstesinden gelerek asıl meselelere odaklanarak uzun vadede muvaffakiyet elde edilebilir.
Yağız Kutay Işık
[email protected]
Twitter: @yagizkutayisik
Problem İktisat: Dolar/TL’de 8.30’lar süreksiz & Faiz kör gözün parmağına inecek | Güldem Atabay
FÖŞ keder yandı: Türkiye Göçmen, Mafya ve Talan İktisadı Oldu
YORUM: ‘Ağustos Ayı Enflasyonu Beklentilerin Üstünde, Gözler Merkez’de…’
Para Tahlil
