Çok uzun vakittir iktisatçılar birebir mevzuları yazıp duruyorlar; iktisat gündemimiz o kadar kısır ve renksiz hale geldi ki… Her ayın üçünde açıklanan enflasyon oranlarının doğruluk derecesine itirazlar, akabinde ayın onunda açıklanan işsizlik sayılarına TÜİK’in müdahale edip etmediği istikametindeki tartışmalar iktisat gündemimizin değişmez unsurları haline geldi. Gündemimizin bir öteki değişmez konusu da TCMB para konseyi toplantıları ve akabinde açıklanan faiz kararı oldu.
Bu tartışmaların her birindeki ortak nokta, hükümet yetkililerinin ilgili ekonomik bilgilerini olduğundan daha iyi göstermek için müdahalelerde bulunup bulunmadığı konusunda kuşku duyulmasıdır. Enflasyonun %20’lere dayandığı, işsizlik oranlarının ise %13’lere ulaştığı böylesine olumsuz iktisadi şartlarda, bu müdahalelerle nasıl bir sonuç yahut algı yaratmanın amaçladığını ise, insan anlamakta hâlâ meşakkat çekiyor. En hafif tabiriyle bence bu türlü bir müdahale makus olanı, daha az berbat gösterme uğraşı olabilir. Dahası ülkemizdeki her kurumun tahrip edildiği, liyakatsizliğin kural haline geldiği bir periyotta, kamu kurumlarının aslî vazifelerini yerine getirmekte zorlandığı ortadayken, iktisadi kurumların işlevlerini yanlışsız formda yerine getirebileceğini beklemek, en azından üstü kapalı olarak bu türlü bir beklenti içinde olmak, son derecede şaşırtıcıdır.
İktisat alanında farklı bahislere, farklı bakış açılarına ve önemli tahlillere giderek daha fazla gereksinim duyulmaktadır. Bilhassa son yirmi yıldır idarede tesirli olan, ülkemizin bahtına damga vurmuş bir siyasi anlayışın iktisat siyasetlerindeki temel motivasyonlarının anlaşılması zaruridir. Bugün tenkit konusu olan iktisadi kararların hangi faktörlerin baskısı altında alındığını anlamak çok kıymetlidir. Olayların akışına mana vermek ve gelecek hakkında öngörülerde bulunabilmek fakat bu yirmi yıllık periyoda yönelik genel ve kapsamlı bir bakış açısı geliştirmemize bağlıdır.
Geçmişi kavramaya yönelik bu arayış bizi aşikâr açılardan genelleşmeler yapmaya yöneltir. Bu bir bakıma bilimsel yaklaşımın da gereğidir. Çünkü yapacağımız genelleşmelerin sınanabilir birtakım hipotezlere dönüştürülmesi ve bunların da ampirik birtakım bilgiler ışığında sınanması mümkün olacaktır. Temelde bilim insanlarının bilim yapma usulü en kolay haliyle budur.
~*~
Bu bağlamda son yirmi yıldır iktisat alanında uygulanan politikaları Erdoganomics başlığı altında toplayarak incelemek akla gelebilir. Bu türlü bir tanımlamanın yapılabilmesi için emelleri sistematik olarak belirlenmiş, uygulamalarda ve kavramsal manada kendi içinde belirli bir tutarlılığa sahip özgün bir siyaset anlayışının var olup olmadığına bakmak gerekecektir.
İktidar açısından bu türlü bir tanımlama muhtaçlığını doğuran, iktisadın bugün karşı karşıya bulunduğu güç durumu kamuoyu nezdinde gerekçelendirirken, bir algı çalışmasına yönelik duyduğu gereksinimdir. Burada Türkiye’nin 2000’li yılların başında gerçekleştirdiği iktisadi muvaffakiyetlerin Erdoğan hükümetlerinin özgün siyasetlerinin bir sonucu olduğu, lakin “sistem dışı” olmaları nedeniyle bu siyasetlerin ülkemizde ve dünyada mevcut tertip tarafından kabul görmediği, bu nedenle bugünkü başarısızlıklara yol açtığı anlatılmaktadır. Kamuoyunda oluşturulmak istenilen algının en değerli ögesi bu açıklamadan ibarettir.
Bu yazıda iktidar temsilcilerinin ex ante tarifleri üzerinden bir tartışmanın aracı olmak istemiyoruz. Ancak değerli olan, geleceğe yönelik istek ve temenniler içeren tanımlamaların uygulamada gerçeklerle ne kadar örtüştüğünü ve yaşadıklarımızın ışığında, hayatın içinde gözlemlediğimiz Erdoganomics’ in ex post
~*~
Aslında Erdoğan devri iktisat siyasetlerinin bu biçimde tanımlanması, iktidar etraflarının 2010 referandumu sonrası toplumsal rızayı arttırmak için, iktisadın girdiği yüksek büyüme devrinde bir propaganda çalışması olarak düşünülebilir. Bu propaganda uğraşı, elde edilen ekonomik muvaffakiyetleri kendilerine mal etme, kendi programlarının bir eseri formunda gösterme tavrıdır. Çünkü AKP’nin birinci periyodunu kapsayan 2003-2007 ortasındaki yıllık ortalama %7,3 büyüme başarısı IMF ve Derviş ıslahatlarının belirleyici rolü ile açıklanmaktadır. Meğer Türkiye 2010-2015 ortasında da ortalamada %7,3 büyüme oranına ulaşarak, bir bakıma IMF ve Kemal Derviş’in görüşlerinden bağımsız, kelamım ona Türkiye’ye has nitelikte bir büyüme gerçekleştirebildi. Ne var ki, bu “özgün” modelin izleyen 2016-2020 periyodundaki ortalama büyüme performansı %3,3 düzeylerinde kaldı. Bu devri bir tarafa bırakırsak, bir biçimde tüm dünyayı çok makus etkilemiş bir finansal krizin arifesinde ve IMF’siz elde edilen yüksek büyüme oranlarının, o periyottaki iktisadi karar alıcılarda bir özgüven artışı yarattığı ve sonuçta elde edilen büyüme başarısına dikkat çekmek için Erdoganomics nitelemesine başvurdukları söylenebilir.
~*~
Kendi içinde muhakkak bir tutarlılığa sahip bir sistem olarak Erdoganomics ’in tanımlanması, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın uzun vakittir iktisat baş danışmanlığını yürüten Profesör Cemil Ertem tarafından yapıldı. Profesör Ertem bu bahisteki birinci yazısını 12 Mart 2014’de Star Gazetesi’nde, ikincisini (ki birincisinin makûs bir tercümesidir) ise 15 Eylül 2015 tarihinde Daily Sabah gazetesindeki köşesinde yayımladı. Bu yazılarda Erdoganomics ile son derecede iddialı ortodoks olmayan ekonomik siyaset uygulamalarının kastedildiği tez edilmektedir. Mevzuyu milletlerarası bir boyuta taşıyan ise, 6 Şubat 2016’da İngiliz Economist dergisinde yayımlanan bir makale olmuştur. Elbette bu periyotta kaleme alınmış birçok öteki yazı ve makalede de bu kavrama yer verilmiş, çeşitli açılardan değerlendirmesi yapılmıştır.
İktisat profesörü Cemil Ertem, o devirde iktisatta yaptığı uygulamalarla milletlerarası finansal kamuoyunun ilgi odağı olan Japonya Başbakanı Shinzō Abe’nin siyasetlerini nitelemek için kullanılan Abenomics deyiminden etkilenildiğini söz etmektedir. Farklı bir ekonomik yapıya ve bizden tümüyle farklı özelliklere sahip Japon iktisadının problemlerine tahlil bulmak için uygulanan bu siyasetlerin tüm dünyanın dikkatini çektiği doğrudur. Lakin bunun ana nedeni Japon iktisadının 2000’li yılların çabucak başından beri çok ciddi deflasyonist bir süreç yaşıyor olması ve iktisadın konjonktürel hiçbir siyasete reaksiyon vermemesidir. Japonya birebir vakitte dünya iktisadının kıymetli bir aktörü olması itibariyle, onun karşı karşıya kaldığı problemler basitçe dünya iktisadının de meseleleri haline gelmektedir.
Abe öncesi ve sonrasını kapsayan 15 yıllık müddette Japon iktisadında tüketici enflasyonu % -0,3, büyüme ise, % -0,6 seviyelerinde gerçekleşti. Bu durumun, dünya arz-talep zincirlerinde çok kıymetli bir yere sahip olan bir iktisatta gerçekleşmesi nedeniyle, tüm dünyanın ilgisini çekmesi pek olağandır. Lakin Japonya’nın sorunu konjonktürel değil, son derecede yapısaldır ve Japon iktisadının değişen dünya şartlarına yapısal olarak daha iyi ahenk gösterecek formda dönüşümünü gerekli kılmaktadır. Abe bu yapısal dönüşümü sağlayacak bir ıslahat paketini gündeme getirdiği ve ülkesinin dünya iktisadının yeni şartlarına ahengini sağlamayı vaat ettiği için, özgün ve bir o kadar da alışılmış dışı siyasetler olarak nitelenmiştir.
Abenomics olarak bilinen siyasetlerin üç ayağı bulunmaktadır. Birincisi deflasyonla gayret etmek ve pahalı yen politikasına son vererek, ülke parasını rekabetçi seviyelere getirmektir. İkincisi, iktisatta eksikliği çekilen talep seviyesini arttıracak bir maliye siyaseti uygulamak ve bu hedefle kamu yatırımlarına sürat vermek ve nihayet sonuncusu da Japon iktisadının rekabet gücünü yükseltecek, iktisattaki toplam faktör verimliliğini arttıracak birtakım yapısal ıslahatları hayata geçirmektir.
Uzun mühlet dış ticaretteki başarılarıyla dikkat çeken Japon iktisadında ihracat gelirleri vakitle Yen’in bedel kazanmasıyla sonuçlandı. Yendeki pahalanmanın yol açtığı rekabet gücü kaybını ülke, üretimde kâfi seviyelerde verimlilik artışlarıyla telafi edemedi. Bu ortada Japonya milletlerarası ticaretin yapısında meydana gelen değişime de ayak uyduramadı. Çok uzun vakit boyunca Japon hükümetlerine tavsiye edilen yapısal dönüşüm siyasetleri, muhtemel sonuçları itibariyle politikler tarafından dikkate alınmadı ve sorunun konjonktürel siyasetlerle, süreksiz tahlillerle giderilebileceği sanıldı. Aslında bu haliyle bakıldığında Abe’nin ekonomik programının 2001 Derviş Islahat paketinde yer alan ve ekonomik yapıda bir dönüşümü vadeden birtakım standart politikalardan çok da farklı olmadığı görülür. Hasebiyle Abe’nin bu siyasetlerinin memleketler arası kamuoyu açısından bilinen ve beklenen, lakin Japon toplumu açısından ihtilal niteliğinde siyasetler olarak düşünülebilir.
Profesör Ertem, Abenomics ’e kastını aşan manalar yüklemekte, bu siyasetleri Japonya’nın dünya iktisadında ABD menfaatlerine bir karşı duruş olduğunu belirtmektedir. Buradan yola çıkarak, Erdoganomics diye nitelediği siyasetlere özgünlük, bir karşı duruş atfedilmektedir. Profesör Ertem’in bu mevzudaki yaklaşımı son derecede açık ve nettir.
Star Gazetesi’ndeki ilgili yazısında Profesör Ertem, Abe ’nin siyasetlerine özgünlük kazandıran ögelerin Erdoğan’ın iktisat siyasetlerinde da mevcut olduğunu ve bu özgün karaktere vurgu yapabilmek için Erdoganomics ile nitelendirilebileceğini söylemektedir. Erdoganomics de, motamot Abenomics üzere “çizgi dışına çıkan”, ABD’nin milletlerarası çıkarlarına karşı birtakım tercihler içeren, kısaca “sistem dışı” denilebilecek iktisat uygulamalarından oluşmaktadır. Bu özgünlüğünden ötürü Erdoganomics diye bir nitelemede bulunmak son derecede yerinde bir tavırdır.
Profesör Ertem’in referansının Abe Japonya’sındaki sayındaki ekonomik uygulamalar olduğu dikkate alınınca, Abenomics ’in ne kadar özgün ve sistem dışı uygulamalar içerdiğini değerlendirilmekte fayda var.
2012 yılında başbakanlığı eline alan Abe ‘nin, 2000’li yılların başında Japonya’da başlayan ekonomik sakinliği aşmak için uyguladığı ekonomik siyasetlerle tüm dikkatleri üzerine çektiği doğrudur. Tasarruf fazlası bulunan, giderek yaşlanmış ve gelir garantilerini kaybetme riskleriyle karşı karşıya kalan Japon nüfusunun çok tasarruf eğilimi ve tüketimden kaçınma hali iktisattaki sakinliğin en önemli nedenlerinden biri olmuştur. Çin’in bölgede yükselmesinin milletlerarası rekabette Japonya’yı zorlaması, hatta birtakım Japon firmalarının üretim tesislerini Çin’e taşıyarak Japonya’nın daha evvel ihraç ettiği kimi tüketim mallarını, ithal eser haline getirmesi Japonya’nın dış ticaret dengelerinde de yapısal olarak bozulmalara yol açmıştır. Çok daha değerlisi, bu halde Japon iktisadında istihdam kayıpları baş göstermeye başlamıştır. Toplumun II. Dünya Savaşı’ndan bu yana alışık olmadığı bir formda artan güvencesizlik tasarruf artışlarının gerisindeki en değerli sebeplerden biri olmuştur.
Özel bölümün harcamadaki isteksizliğini kamu kısmı ile ikame etmeyi amaçlayan Abe, Ortodoks iktisatçıların da bekleyeceği üzere kamu harcamalarını arttırıp, bilhassa iktisatta randıman artışı getirecek altyapı projelerine yönelik harcamalara yönelmiştir. Para siyaseti, zati tasarruf fazlası olan bir iktisatta faiz oranlarının ister istemez sıfıra yakın, hatta negatif düzeylere çekilmesiyle sonuçlanmıştır. Japon Merkez Bankası’nın varlık alımlarına gitmesiyle, Yenin milletlerarası piyasalarda kıymet kaybetmesi ve böylelikle Japon endüstrisine kurlar üzerinden rekabet gücü kazanması sağlanmıştır.
Sanırım iktidar etrafları Japonya’da uygulanmakta olan faiz siyasetini Türkiye’deki kendi uygulamaları için fırsat olarak görmüşlerdir. Böylece çağdaş kapitalist gelişme devrinde neredeyse örneğine rastlanmayan negatif faiz uygulaması, ülkemizde sıfır faiz ve/veya “faiz enflasyonun sebebidir” biçimindeki kanıları savunanlara değerli bir destek bulma fırsatı sunmuştur.
Hakikaten Japonya’da büsbütün farklı iktisadi şartların bir sonucu olan düşük faiz (sıfır yahut negatif) siyasetini, birtakım bölümler Türkiye’de uygulamak için bir fırsat olarak görebilir. Fakat bu siyasetlerin milletlerarası camiada Abenomics’in kıymetli bir kesimi olarak algılanmış olması bizim üzere ülkelerin siyaset yapıcılarını, Abenomics ‘in öteki hiçbir ögesinin olmadığı üzere bir niyete yöneltmiştir.
Halbuki Japon iktisadı için temel sorun yapısal dönüşümün yavaş oluşu ve aktüel makroiktisadi dengelerin, bu dönüşümün tesirlerini gereğince yansıtamamasıdır. Bir yandan memleketler arası ticaretin değişen yapısı ve Çin’in Japon iktisadında artan kıymeti, öteki yandan demografik yapının yaşlı nüfus lehine bozulması, Japon ekonomisindeki sıkıntıların yapısal niteliğini oluşturmakta ve Abenomics ‘in özgünlüğü de ortaya çıkan bu yapısal dönüşüm gereksinimine vermiş olduğu olumlu yansıdan kaynaklanmaktadır.
Yazının tamamı burada.
Para Tahlil
