Sırasıyla; bütçe açığı, Hazine nakit açığı, kamu borçlanması ve faiz ödemeleri önlenemez bir biçimde artış gösterdi. Öte yandan devlet mali krizi devletin sonları içinde kalmadı ve bankacılık krizini de tetiklemeye başladı..
Türkiye iktisadının bu yıl önemli oranda küçüleceğini artık sağır sultan bile duydu. Dünya Bankası bu küçülmenin yüzde – 3,8, IMF yüzde – 5 ve OECD yüzde -6’ya yakın bir oranda gerçekleşeceğini öngörüyor. (1)
Küçülme kaçınılmaz çünkü Korona Salgını yüzünden (Çin iktisadı haricinde), tüm dünya ekonomileri küçülüyor. Türkiye iktisadı ise 2018 yılında zati resesyonda idi ve 2019 yılında bu durumdan çıkamamıştı. Korona salgını ile birlikte, Mart ayından itibaren yaşanan arz ve talep istikametli şoklar yüzünden, çok daha büyük çaplı bir kriz dalgasının tesiri altına girdi.
Öbür yandan krizin tek sorumlusu olarak Korona Salgınını görmek önemli bir yanılgı olur. Zira salgın öncesinde de ülke iktisadını krize sürükleyen; başta sistemik iktisadi nedenler olmak üzere, artan militarizm, sürdürülen savaşçı siyasetler ve otoriter siyasal İslamcı yeni rejimin beraberinde getirdiği politik belirsizlikler ve riskler üzere nedenler de kelam konusuydu.
Gerçek iktisatta yaprak kıpırdamıyor
Ülkede bugünlerde yeni yatırım da, yatırım ortamı da yok. Sabit sermaye yatırım harcamalarındaki bu yılın birinci çeyreğindeki düşüş Salgının tesirli olmaya başladığı nisan ayından itibaren daha da derinleşmiş görünüyor. Tıpkı vakitte perakende satışlar ve özel tüketim harcamaları da azaldı. Tüketici ve yatırımcı inanç endeksleri düşmeyi sürdürüyor. Sanayi üretimi bu yılın ikinci çeyreğinde (bir evvelki yılın birebir çeyreğine göre) yüzde – 16,9 azaldı. 2019’da artıya dönen cari açığın bu yıl yüzde -3,2 olması bekleniyor. Geniş tarifli işsizlik ve istihdam kaybı oranı yüzde 50, gerçek işsiz sayısı 17,2 milyon oldu. Gerçek enflasyon ve yoksulluk oranı ise yüzde 30’un üzerinde seyrediyor.
Vergi gelirleri azalırken, birtakım devlet harcamaları önemli olarak arttı
Bu duruma yol açan mali faktörleri şöyle özetlemek mümkün: Toplanamayan, sık sık affedilen, uzlaşma yoluyla eksik alınan ve Korona salgını yüzünden indirim, erteleme biçiminde özel kesimden tahsil edilmeyen vergiler ve başka mali yükümlülükler önemli boyutlara ulaştı.
Öbür yandan salgın nedeniyle başta sıhhat harcamaları olmak üzere, sermaye sınıfına verilen teşvikler, sübvansiyonlar, büyük inşaat ve güç şirketlerinin kurtarılması için verilen mali dayanaklarda önemli artışlar kelam konusu.
Devlet maliyesindeki bu gelişmelerin sonucunda, özel iktisadın yanı sıra devlet de artık kriz potasına girmiş durumda. Sırasıyla; bütçe açığı, Hazine nakit açığı, kamu borçlanması ve faiz ödemeleri önlenemez bir biçimde artış gösterdi. Öte yandan devlet mali krizi devletin sonları içinde kalmadı ve bankacılık krizini de tetiklemeye başladı.
Bütçe artık yama tutmuyor
Bu perspektiften Türkiye’de neler olup bittiğine bakalım. Bunun için de öncelikle bütçe açığından başlayalım.
Merkezi Idare Bütçesi açığı son yıllarda daima artarak; 2016 yılında – 38,2 milyar liraya, 2017 yılında – 60,4 milyar liraya, 2018 yılında -72,8 milyar liraya yükseldi.
2019 yılında – 80,6 milyar lira olan açığın 2020 yılında -138,9 milyar lira olması öngörülmüştü. Fakat 2020 yılının yalnızca 7 ayında (Ocak-Temmuz) bu açık – 139,2 milyar lira olarak gerçekleşti. Tek başına Temmuz ayındaki açık ise – 29,7 milyar lira oldu.
Gerçekte açığın çok daha yüksek çıkması gerekiyordu. Zira bu 7 ay içinde yalnızca Ocak ayında bütçe 21,5 milyar lira olmak üzere fazla verdi. Bu fazlanın nedeni bu ay Merkez Bankası’nın yapılan fevkalâde genel şurasında kurumun geçen yılki kârının yüzde 90’ının ve geçen yıllardan kalan ihtiyat akçesinin Hazine’ye kâr hissesi olarak aktarılması kararının alınmış olması.
Varsayımlara nazaran bu yıl 50-55 milyar lira civarında bir Merkez Bankası kaynağı (vergi dâhil) Hazine’ye aktarılmış olacak. Ocak ayında bu aktarmanın bir kısmının yapıldığı anlaşılıyor. Kısaca Merkez Bankası kârı ve ihtiyat akçesi olmasaydı (tıpkı geçen yıl olduğu gibi) bu yıl da bütçe açığı çok daha fazla olacaktı.
Bu gelişmeyi kısaca yorumlayalım: Bu yıl öngörülen açık ölçüsü daha birinci 7 ayda aşıldı. Geçen yıl Temmuz ayında bütçe 9,9 milyar lira fazla verirken, bu yılın Temmuz ayında bunun açığa dönüşerek – 29,7 milyar liraya çıkması, açığın yüzde 400 arttığı manasına geliyor.
7 ay (Ocak-Temmuz) olarak bakıldığında; 2019 yılında bütçe açığı -68,7 milyar iken, bu 2020 yılının tıpkı devrinde -139,2 ‘ye yükseldi. Bu yaklaşık yüzde 103’lük bir artış demek oluyor.
Bu gelişmeler Dünya Bankası’nın son raporunda bütçe açığının tarihi tepe olarak ulusal gelirin yüzde – 5,2’sini bulacağı öngörüsünü doğrular nitelikte (Maastricht Kriteri olan yüzde – 3’ün neredeyse 2 katı).
Faiz dışı açık yüzde 482 arttı
Bu ortada bir detaya da dikkat çekmemiz gerekiyor: Faiz Dışı Istikrar. Bu kavram faiz ödemeleri düşüldükten sonraki bütçe ya da Hazine istikrarını gösteriyor. Ortaya çıkan fark müspet ise faiz dışı fazladan (FDF), negatif ise faiz dışı açıktan (FDA) kelam ediliyor. Bu açığın süratle büyümesi devletin yapısal bir mali kriz (dolayısıyla borçlanma tarafındaki baskı) içinde olduğuna işaret ediyor.
Bu çerçevede geçen yılın Temmuz ayında + 17,6 milyar lira olarak faiz dışı fazla verilmiş iken, bu yılın birinci 7 ayında bu fazla açığa dönüştü ve yüzde 220,5 oranında artarak – 21, 2 milyar liraya çıktı. 7 aylık (Ocak –Temmuz) faiz dışı istikrar ise – 59,4 milyar lira oldu (bu ortada yılın birinci 7 ayında Hazine borçlanmalarından ötürü 79,7 milyar lira faiz ödendi. Bu geçen yılın birebir periyoduna nazaran yüzde 36’nın üzerinde artış demek).
Böylelikle 2019 yılının birinci 7 ayında yalnızca – 10,2 milyar lira olan faiz dışı açık 2020 yılının birebir devrinde yüzde 482’lik bir artış ile – 59,4 milyar liraya çıktı.
Faiz dışı açıktaki artışın bu derece yüksek olması devlet maliyesinin sıkıntısının yalnızca yüksek faiz ödemelerinden ibaret olmadığını gösteriyor. Asıl sorun artık faiz dışı ve bir türlü azaltılamayan devlet harcamaları. Yani artık devlet maliyesinin dengesizliğine neden olan birtakım temel yapısal faktörlerin devrede olduğu çok açık.
Korona sermaye vergilerini azaltırken, ÖTV ve KDV halkın sırtına iyice bindi
Bu yapısal faktörleri gözden geçirelim. Öncelikle bütçe açığının bir tarafını oluşturan vergi geliri tahsilatları dingin seyrediyor. Bu sakinliğin sebepleri ortasında; Korona Salgınının neden olduğu ekonomik krizin vergi ödeme gücünü azaltması, vergi toplama uğraşını zayıflatması, sıklıkla çıkartılan vergi afları ve yüksek enflasyonun vergi gelirlerini gerçek olarak düşürmesi üzere faktörler var.
Örneğin geçen yıl tıpkı periyot ile kıyaslandığında bu yıl (Ocak-Temmuz) 7 aylık devirde bütçe açığının başka belirleyeni olan devlet harcamalarındaki artış yüzde 39,1 (faiz hariç yüzde 42,2) olurken, vergi gelirleri artışı yüzde 30,3’de kaldı.
Vergi gelirlerindeki bu artış da asıl olarak, yüzde 81 oranında artan ÖTV ve yüzde 35 oranında artan KDV gelirlerinden kaynaklandı. Zira Gelir Vergisi tahsilatları yüzde -1 ve Kurumlar Vergisi tahsilatları yüzde -23 civarında azaldı. Öbür yandan vergi dışı devlet gelirleri yüzde – 74 civarında azalınca, toplam bütçe gelirleri yüzde – 7,4 oranında düştü.
Kısaca bütçe masrafları süratle artarken bütçe gelirlerinin düşmesi bütçe açığını artırdı.
Bu devirde faiz ödemelerinin dışında, Korona salgını yüzünden başta sermaye kısmı olmak üzere çeşitli bölümlere verilen mali dayanaklar, sermayeye verilen ucuz faiz ve döviz dayanağı yüzünden kamu bankalarının artan vazife ziyanları belirleyici oldu.
Hanelere verilen dayanakları de kapsayan bu “cari transfer harcamaları” ismi da verilen harcamalar bütçe ödeneklerinin yaklaşık yüzde 44’ünü oluşturuyor. Bu kalemdeki artış ise yüzde 30 oldu.
Abartılı güvenlik harcamaları krizi tetikliyor
Öbür yandan (üzerinde konuşulması çok da istenmeyen), fakat sürat kesmeden de devam eden ve bazılarına nazaran “güvenlik harcaması” (savunma ve iç güvenlik gibi), bazılarına nazaran “militarizm ve otoriterleşmeye dönük harcamalar” ya da kimilerince “savaş harcamaları” olarak isimlendirilen harcamalar bütçenin harcamalar tarafını etkileyen en kıymetli sarfiyat kalemi oldu.
O denli ki 2017 yılı sonu itibariyle iç ve dış güvenlik kurumları (savunma hizmetleri + kamu sistemi ve güvenlik) toplam olarak merkezi idare bütçesinin yaklaşık yüzde 11’i civarında kaynak kullandı. Buna adalet hizmetlerine ayrılan yüzde 1,1 civarındaki hisse da eklendiğinde, bu hisse yüzde 12,1’e çıkıyor.
2020 yılı Merkezi Idare Bütçesi ödeneklerinin dağılımı ise çok daha çarpıcı. Bu ödeneklerin yüzde 13,2’si (145 milyar lira) iç ve dış güvenlik ve yargılama hizmetleri için ayrılmış durumda.
Fakat buna sermayelerinin tamamına yakını devlete ilişkin olan Aselsan, Roketsan, Savunma ve Hava Sanayi, TAİ, STM üzere ‘Askeri Sanayi Karması’nın ulusal örneklerini oluşturan şirketlerin güvenlik hizmetine dönük üretimleri için kullandıkları kaynak olan 98,5 milyar lira ve Savunma Sanayi Destekleme Fonu’nun (SSDF) 23,9 milyar liralık harcaması dâhil edildiğinde bu sayı 272,9 milyar liraya ve oran yüzde 25’e yükseliyor.
Denetlenemeyen askeri harcamalar
Bütçe dışı bir fon olduğu için Meclis kontrolüne tabi olmayan ve yaptığı harcamaların ayrıntıları zımnilik gerekçesiyle Meclis ile dahi paylaşılmayan Savunma Sanayi Destekleme Fonu bünyesinde 2018 yılında yaklaşık 24 milyar lira gelir elde edildi. Birebir yıl güvenlik ve savunmaya yönelik araç, gereç ve savaş teçhizatı alımına 22,5 milyar liralık harcama yapıldı.
Bu fonun gelir kaynakları 28 Kasım 2017 tarih ve 7061 sayılı Yasa ile daha da güçlendirildi ve 2018 yılından itibaren Gelir ve Kurumlar Vergisinin SSDF’ye aktarılan hissesi yüzde 6’ye çıkartıldı, Motorlu Taşıtlar Vergisinin yüzde 20’si ve Veraset ve İntikal Vergisinin yüzde 25’i de bu fona aktarılmaya başlandı.
Bir çalışma ülkedeki Askeri Sanayi Karması ve askeri harcamaların geleceğine ait değerli bulgular sunuyor.
Buna nazaran Türkiye Savunma Sanayi Başkanlığı’nca yayımlanan 2019-2023 devri için stratejik planda; Türk savunma kesiminin gelirlerinin 26,9 milyar dolara, ihracatının ise 10,2 milyar dolara çıkartılması hedefleniyor. Türkiye Savunma ve Havacılık Sanayi Üreticileri Birliği tarafından Nisan ayında açıklanan 2019 sanayi bilgilerine nazaran ise; kesimin ihracatı 2019 yılında yüzde 40,2 artarak (2018’deki 2,2 milyar dolarlık düzeyden) 3,1 milyar dolara yükseldi. Toplam satışları ise yüzde 24,2 artarak (2018’de 8,8 milyar dolara kıyasla), 10,9 milyar dolara yükseldi.
Yalnızca alıntıdır. İncelemenin tamamını okumak için aşağıdaki adresi ziyaret edin
https://www.t24.com.tr/yazarlar/mustafa-durmus/devlet-mali-krizi-nin-esigindeyiz,27798
Hazine’den dev dolar tahvili ihracı
Sektörel Inanç Endeksleri iktisat fren yaptı diyor
FÖŞ anlattı: Türkiye İç ve Dış Borcunu Ödeyebilecek mi?
Yoksulluk ekseninde Dünya Bankası Türkiye Raporu
Para Tahlil
