Mecburen dizi halinde yayımladığım lakin aslında yekpare bir yazı olan bir çalışmanın nihayet sonuncu kısmını da burada yayımlıyorum. Bu çalışmada Türkiye’nin döviz kuru, ihracat, sanayi üretimi ve enflasyon üzere son derece hayati iktisadi sıkıntılarının hepsini tek bir hudut düğümü biçiminde içinde toplayan bir oranı “ithal girdi oranı” meselesini ve bunun eşliğinde de kur geçişgenliği (bu ortada iktisat yazını bu tabirin “geçişgenlik” mi “geçirgenlik” mi olduğuna bir karar verse iyi olacak) hakkındaki tartışma ve araştırmaların başlıcalarını özetlemeye çalıştım. Bu bahislerde elbette -tatmin edici bulsak da bulmasak da- yüzlerce katkı ve çalışma var. Fark etmiş olacağınız üzere, hepsi de çok kıymetli iktisatçılar olan birçok ismi buradaki tartışma özetine dâhil etmedim.
Bu ihmalin 3 sebebi var:
Birincisi kestirim edersiniz ki esasen ziyadesiyle uzun olan bu yazıyı daha da fazla uzatmamak…
İkincisi ise aykırı tezleri en net ve en besbelli formda savunanları bu yazıya aldım.
Üçüncüsü, tartışmada yer alan tarafların hususlarına hâkim ve saygın bir iktisat mesleğine sahip isimler olmasını ve kullandıkları bilgi, evrak ve referansların gerçek ve muhakkak kalitede olmasına dikkat ettim.
Farklı görüşlere sahip olmamıza ve bu yazıda bazen bir heccav üslubuyla sert bazen, bir meddah yoluyla latifeyle karışık eleştirdiğim mesela Prof. Kerem Alkin ve Prof. Asaf Savaş Akat, bu türlü isimlerdir. Tıpkı formda tartışmanın farklı kutuplarında yer alan mesela Mahfi Eğilmez ve Hakan Kara da öyle…
Benim bu tartışmadaki konumuma gelince… Tekrar fark ettiğiniz üzere, Mahfi Eğilmez ve Hakan Kara’nın durumunu gerçeğe daha yakın görüyorum. Öte yandan özel birtakım durumlarda Kerem Alkin’in söylediği cezrî önlemlerle enflasyonu önlemek gerekebilir savını; yani zabıta kontrollerini filan, (bunu ilkesel olarak reddeden) liberal iktisatçıların bilakis birtakım durumlarda olabilir ve yararlı görüyorum. Piyasanın işlemediği savaş, zelzele, kronikleşmiş ekonomik buhran durumlarında birçok ülkede aşikâr bir muvaffakiyetle uygulanmıştır. Fakat Türkiye artık bu durumda mı, tartışılır.
Yeniden ithal girdi oranı çok yüksek diye, “rekabetçi kur”un, olumlu tesiri elbet azalmış olsa bile, hiçbir işe yaramayacağı fikrinde değilim. Sıkıntıya statik değil dinamik bir bakış açısıyla yaklaşmak gerektiğini düşünüyorum. Bu noktada Kerem Alkin ve Asaf Savaş’ın tenkitleri yararlıdır.
Gelelim tekrar mevzumuza ve bu sefer benim mevzuyla ilgili daha kapsamlı değerlendirmeme…
Hem Türkiye sanayiinin ve hem de ihracatının ithal girdiye bağımlılığı Türk iktisadının tahminen de en büyük sorunu. Her iki mevzuyu da ele alan geniş ve şimdiki bir araştırma ise ortada yok.
Pekala teşhis konulmadan tedavi nasıl olacak?
Diyelim hasta kanser… ancak kaçıncı evrede, hangi cinsten? Hastanın MR’ı çekilmeden, gerekli öteki ölçümler yapılmadan nasıl tam teşhis koyacaksınız, nasıl tedaviye başlayacaksınız?
Türkiye’de rekabetçi bir kur cari açığı kapatır mı, kapatırsa bile hangi sürat ve ölçüde kapatır? Şayet ihracatın ithal girdi oranı argüman edildiği üzere %50 civarı yahut daha üstündeyse ihracattaki artış ithalatı da arttıracağından cari dengeyi gereğince süratli yahut güçlü düzeltemez.
Şayet endüstrideki ithal girdi oranı çok yüksekse bir döviz kuru yükselişinin enflasyonist tesiri çok yüksek olacaktır. Pekala lakin ne kadar? İşte onun için bu tartışmanın geniş ve yeni bir araştırmayla sonuçlanması lazım.
Türkiye sanayi maalesef ithalat açısından bakıldığında bir manada kansere yakalanmıştır. Bunu biliyoruz. (Kerem Hoca’nın orada bir sorun yok demesine karşın kendi verdiği kaynaklarda bile bu sorunun varlığının kabul edildiğini gösterdik. O kaynaklar bu bahiste yıllar içinde çok süratli bir bozulma yaşandığını gösteriyor.)
Bilmediğimiz şey bu kanserin kaçıncı evrede olduğu ne ölçüde bedene yayıldığı… O denli olunca da ne kur düzeyi, ne enflasyonla çaba, ne de cari açıkla gayret, ve elbette ne de sürdürülebilir bir büyüme sağlamak yolunda önümüzü görerek bir adım atamıyoruz.
Bütün adımlar, karanlıkta el yordamı ile atılıyor. O yüzden sık sık tökezliyoruz, yuvarlanıyoruz; yaralı bereli zar sıkıntı ayağa kalkıyoruz. Bu türlü olmak zorunda değil.
Gazeteciler yahut genel olarak fikir adamları hükümetten yana yahut karşı taraftan olabilir fakat iktisat ve dış siyaset üzere hayati bahislerde bu asla boş bir fanatik yandaşlık noktasına tırmanmamalı. Bu alanlarda, kör yandaşlık (tıpkı kör muhaliflik gibi) hem ülkeye hem de şahsen savunmak istediği siyasi görüşe ziyan verir.
“**
Buraya kadar, bu yazıyı, yalnızca direkt ve dolaylı olarak, Türk iktisadının bu en kıymetli konusundaki tartışmaya katılanların görüşlerini ve dayandıkları, çalışmaları özetlemeye ayırdım.
Artık biraz da bu tartışmadan ne anladığımı ve tartışılan tezler hakkında kendi fikirlerimi anlatayım.
Bu noktaya kadar hâlâ okuyan varsa ve ezadan bayılmamışsa, bari sağ salim yazının sonuna erişsin diye olabildiğince kısa tutmaya çalışacağım.
**
Evvel biraz çuvaldızı kendimize yani biz ekonomistlere batırarak başlayayım. Toplumsal medya, bilhassa de Twitter, karakter kısıtı üzere özellikleri nedeniyle, teorik konuları tartışmaya çok uygun değil. Ve evet seyirciler (takipçiler) önünde yapılan her münazara bir ölçü tribünlere oynama eğilimini yaratıyor; gerçek deliller yerine elverişli polemik ögelerini daha fazla öne çıkarıyor, tartışmanın taraflarını gereğinden fazla sertleştiriyor, sertleştiriyor.
Bu tartışma Twitter’daki diğer iktisat tartışmalarına nazaran, biraz da iştirakçilerin karakter özelliklerinden ötürü hayli yumuşak ve bir yere kadar da verimli geçti denebilir.
Uzun uzadıya, tartışmanın karşılık ve karşı yanıtlarının birçoğunu verdiğim bu tartışmadan da izleyicileri aydınlatan bir iki tane bile net sonuç çıkmadığını söylersem bilmem haksızlık etmiş olur muyum? Bırakınız net sonuçları nerede hangi bahislerde ne sebeple ayrışıldığı bile pek ortaya konamadı. En kıymetlisi de referans verilen çalışmaların gayeleri, birbirinden farklılıkları da yanlışsız dürüst ortaya konamadı. Birbirinden farklı göstergeler neredeyse birbirinin muadili üzere kıyaslandı. Hakikat bir tartışmanın başlangıcı olması gereken birinci adım, yani tanımlar ve tabirler üstünde anlaşmak bile mümkün olamadı. Böylelikle ihracat içindeki ithal girdi hissesi, imalat sanayi içindeki ithal girdi hissesi ile, o da toplam işletmelerdeki ithal girdi hissesi ile tıpkı şeymiş üzere bunların oranları birbiriyle kıyaslandı. Farklı hedeflerle yapılmış araştırmalar da öyle… Tartışmadaki bedelli iktisatçıların hiç biri bir makalede bu çeşit bir yanılgı işlemezdi. Dediğimiz üzere toplumsal medyanın tabiatı bu türlü.
Tartışmanın konusuna ya da hususlarına gelince…
Bütün o araştırmalara baktıkça gördüğüm şey şu:
- İmalat sanayiinde ithal girdinin oranı çok yüksek. Hakikaten derli toplu ve tam manasıyla yeni bir araştırma yok fakat kanaatim %50’nin üzerinde olduğu… Kimi dallarda bu oran % 70 civarlarında… Daha berbatı son 1-2 yılda ne oldu bilmiyoruz lakin bu oranın yıllar içinde hızlanarak artmış olduğunu bütün araştırmalar gösteriyor. Bütün araştırmalar, hâttâ genel oranı nispeten düşük bulan Prof. K. Alkin’in de referans verdiği araştırma dâhil, bu bağımlılık oranının hala çok süratli artmakta olduğuna işaret ediyor. Yani hastalık ister bazılarının söylediği üzere neredeyse son evrelerinde, ister bazılarının söylediği üzere şimdi birinci evrelerinde olmuş olsun, süratle yayıldığı konusunda bütün araştırmalar hemfikir. O vakit yapılacak şey aşikâr. “Türkiye’nin durumu bu bakımdan berbat değil” demek, “yaklaşan sarsıntıda bize bir şey olmaz” demekle birebir.
- İmalat endüstrinin nispeten yüksek teknolojili alanlarında ithal girdi oranı daha da yüksek. Zira Türkiye’nin yatırım malları ve yüksek teknolojili üretimi çok kısıtlı; hem ölçü hem kalite olarak… Bu durum çözülmezse Türkiye’nin sık sık atıf yapılan “orta gelir tuzağı”ndan çıkması imkansız.
- Ülkedeki mal ve hizmet üretiminin tamamının ortalamasına bakacak olursak, ülkenin ithal girdi oranı bir ölçü olağanlaşıyor. Sebebi birçok hizmet bölümünde ithal girdi oranının çok düşük olması. Böylelikle ortalamada Türkiye iktisadının ithal girdi oranı OECD vb sayılarında bir ölçü hoş gözüküyor ancak bu çok aldatıcı bir görünüm. Akademide karar süren neoklasik iktisadın da bu husustaki ayrım kapasitesi çok sonlu. Nitekim artı bedel yaratan ve bunların ortasında da yüksek artı kıymet yaratan bölümlerdeki olumsuzluğu, aslında artı kıymet yaratmayan yahut çok az yaratan kimi kesimlerin (örneğin birtakım finans ve perakende/toptan ticaretin) düzeltebilmesi olanaksız. Biz düzeltir zannetsek de, üretken dallardaki, endüstrideki o olumsuz katsayı bir mühlet sonra sebebini anlamadığımız bir biçimde bütün iktisada, bu ortada da hizmetler bölümüne de sirayet eder.
- İhracatın içinde ithal girdisi ortalama endüstriden biraz daha yüksek. Fakat tıpkı endüstrideki üzere burada da alt dağılımlar kıymetli. İhracatta hizmet bölümünün yükünün az oluşu, ithal girdi oranının yüksek olmasına neden oluyor. Lakin yakın vakitlere kadar Türkiye dokumacılık ve tarım üzere emek ağır ihracat kollarında kısmen rekabetçi olabiliyordu. Ziraî girdilerde dahi ithalat bağımlılığının son derece yükseldiği 2002-2020 ortası bu büyük avantajdan da mahrum kalındı. Artık en değerli dokuma girdilerinden mesela pamukta neredeyse tümüyle dışarıya bağımlıyız. Türkiye’nin, bir “take-off”, bir kalkınma atılımı yapacaksa muhtaç olduğu yüksek teknolojili ihracatta ise ithal girdi oranı iyice yüksek.
- Bütün bu olumsuz göstergelere rağmen, probleme statik bir bakış açısıyla yaklaşmak yanlışsız olmaz. Evet yanlış iktisat siyasetleri sonucu, Türkiye’de sanayi ve ihraç kesimlerindeki ithal girdi oranının yüksekliği, Moody’s’in son raporunda da belirtildiği üzere direkt kriz ögelerinden biri haline geldi. Ve buradan çıkış da belirttiğimiz kısır döngü nedeniyle kolay değil. Berat Albayrak uzun müddet elden geldiğince frenlenmeye çalışılmış döviz kuru yükselmeye başlayınca tuttu Nasreddin Hoca’nın “ben aslında inecektim” fıkrasındaki üzere “rekabetçi kur”un faziletlerini anlatmaya başladı. Rekabetçi kur cari açığı azaltabilir sahiden ancak bu ya ihracatın artışı ya ithalatın azalışı ya da ikisi birden gerçekleşirse mümkün olur. Şayet bir ithal ikamesi süreci yaşanmazsa ithalatın azalması ekonomik buhranı yalnızca derinleştirir. Moody’s’e bakacak olursak, rekabetçi kur artık eskisi üzere ihracatı da arttıramıyor; zira ihracatta ithal girdi oranı çok yüksek. “Rekabetçi kur”un (ki bu kurun ne olduğundan da Berat Beyefendi ya da bir öbür iktisat yöneticisi hiç bahsetmiyor; anlaşılan kur alıp başını nereye giderse rekabetçi kur o olacak) ihracatı arttıramayacağı tezini en son Prof. Hayri Kozanoğlu da Birgün gazetesine yazdığı bir yazıyla savundu. Kozanoğlu bu argümanını üç sebebe bağlamış: 1. Döviz cinsinden maliyetlerinizin düştüğünü bilen dış piyasa sizi iskontoya zorlar. 2. İhracatın büyük kısmı imalat sanayine, orada da otomotiv vb üzere ithal girdi oranı yüksek kesimlere bağlıdır. 3. Liranın paha kaybı ihracat şirketlerinin muhtaç olduğu finansmanı pahalılaştırır. (Bkz. https://www.birgun.net/haber/rekabetci-kur-cari-aciga-care-olur-mu-315615 )
Bu savlar elbet büyük ölçüde doğrudur hakikat olmasına lakin kanımca mutlak bir sonuca zorlamazlar bizi. Misal bir tartışma 1980’lerde Özal ihracatı rekabetçi kur ile yükseltmeye çalıştığı vakit sol eğilimli (çoğunlukla toplumsal demokrat Keynesçi) iktisatçılarca benzeri gerekçelerce eleştirilmişti. Birebir periyot ben kısa ve orta devirde ihracatın artabileceğini sav etmiştim; o denli de oldu. Lakin uzun devirde ithal ikamesi süreci işlemediği takdirde ihracat yükselişini sürdürebilmek mümkün değildi ve Özal’ın tam aksisi tarafta siyasetleri kendi “ihracata yönelik sanayileşme” siyasetini kendi eliyle öldürdü.
Bu yaşanan geçmişten pekala ders alabiliriz ama…
“Rekabetçi kur” orta ve uzun vadede, talihimiz yaver sarfiyat de krize saplanmadan inatla sürdürülebilirse bir süre sonra, bir cins hedeflenmemiş, zaten ithal ikamesi başlar ve vakit içinde ithal girdilerin daha büyük bir kısmını Türkiye’de üretmek kârlı hale gelir. Otomotiv bölümü üzere dışa marka bağımlılığı olan kesimlerde bu tahminen lakin çok az ve çok uzun vakitlerde gerçekleşir fakat öbür, Türkiye’nin evvelce ithal girdi bağımlılığı az olan dallarında know how’ın da mevcut olması sebebiyle 2-3 yıl içinde bu dönüşüm aşikâr bir düzeyde gerçekleşebilir.
Özetle ihracat ve endüstrideki ithal girdi bağımlılığı içinden çıkılamaz bir tuzak ya da kaçınılmaz bir alınyazısı değildir. Kâfi ki sorunu inkâr etmekten vazgeçelim. Hastalığın tedavisi teşhisten, o da öncelikle hasta olduğunuzu kabulden geçer.
- Mevzunun bir öteki önemli noktası ise döviz kurunun enflasyona geçirgenliği (pass-through) problemi. Yani bir kere kur yükseldiğinde, şayet bu geçirgenlik katsayısı yüksekse, maliyet enflasyonu nedeniyle enflasyon da artıyor ve enflasyonun artışı ise bir müddet sonraki yeni döviz kuru artışlarının tetikleyicisi oluyor. Alın size bir kısır döngü daha…
Pekala ancak sanki bu geçirgenlik katsayısı ne kadar? Evvelki unsurlarda vurguladığım üzere bunu da genel ortalamaya ait ve statik bir bakışla pahalandırmak yanlış olur. Örneğin merhum Güngör Uras’ın 2015 yılındaki bir yazısında TCMB’nin verdiği brifingde bu mevzuyu da işleyip şöyle bir ileti verdiğini görüyoruz: “Daha evvelce 15 – 20 düzeyinde olan döviz kurlarının enflasyona geçirgenliği, dolar bazında ithalat fiyatlarındaki düşüş ve zayıf ekonomik aktivite nedeniyle yüzde 10 düzeylerine geriledi. Kurun mevcut düzeylerde kalıcı olması durumunda, döviz kurunun enflasyona geçirgenliği 2015 sonunda yüzde 7,2‘ye gerileyebilir.” (Bkz. https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/gungor-uras/merkez-bankasi-ne-yapiyor-2104682)
Bir öbür husus da geçirgenliği neye nazaran hesapladığınız… Aşağıdaki makalede yapılan ekonometrik çalışmada TÜFE üzerindeki kur tesiri % 7,5 civarında olurken, ÜFE üzerindeki tesiri aylar içinde %17,5’tan başlayıp 6. ay sonu % 26,7’ye kadar tırmanmakta.
(Bkz. Dedeoğlu ve Kaya, Model Meçhullüğü Altında Döviz Kurunun Enflasyona Tesiri, Central Bank Review
Vol. 15 (May 15), pp.79-93
https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/6864d45b-b3f5-478f-ad50-0d00d14d85fc/May15-4.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-6864d45b-b3f5-478f-ad50-0d00d14d85fc-m3fB70A)
Bu mevzuyla ilgili son bir yorum tekrar eski TCMB Baş Ekonomisti Hakan Kara’dan geldi. Hakan Kara Reuters haber ajansına verdiği röportajda şöyle diyor:
“Son yıllarda enflasyon beklentileri ve fiyatlama davranışlarında bozulma gözleniyor. Enflasyon dinamiklerine yakından baktığımızda geçmişe endeksleme ve döviz kuruna hassaslığın arttığını görüyoruz. Kurdan yurt içi fiyatlara bir yıllık geçiş tesiri 2004-2017 devrinde %15 civarındaydı. Vakit içinde değişen parametre usulü kullanılarak yapılan çalışmalarda son yıllarda bu tesir %20 25’lere hakikat yükselmiş görünüyor” (Bu alıntıyı Hakan Kara’nın da paylaştığı Sözcü haberinden aldım. Bkz. https://www.sozcu.com.tr/2020/ekonomi/hakan-kara-6037569/ )
Demek ki yıllar içinde iktisadın durumuna nazaran bu geçirgenlik katsayısı oldukça değişebiliyor. Yani içine düştüğünüz girdabın şiddeti de farklı olabiliyor. Şayet bu oran düşükse girdabın dışına kendinizi sıkı bir atak ile atabilirsiniz. Yok, çok yüksekse işiniz sahiden zordur. Öte yandan o girdabın suratı da beklentiler, kurumlara duyulan inanç üzere birçok diğer kritere bağlı. Yani beklentileri olumlu tarafta ve (yargı, TÜİK, TCMB, vb gibi) kurumlara duyulan itimadı restore edecek siyasetlerle evvel girdabın suratını, kısır döngünün sertliğini bir ölçü azaltırsanız buradan da sıyrılmak vakit içinde mümkün. Ayrıyeten geçirgenliğin farklı enflasyon ölçütlerine nazaran şiddet ve sürekliliği de değişiklik gösteriyor. Tüketici fiyatları ve üretici fiyatları endeksleri üzerindeki bu tesir farkı, birebir vakitte beklenti ve talep faktörlerini yansıttığından ekonomik konjonktürün daralma ve genişleme fazlarında da çok farklı seyirler gösterecektir.
- Soruna dinamik bir bakışla görülecek olumlu tesirler yanında ne yazık ki olumsuz tesirleri de göz arkası edemeyiz. Örneğin ithal ikame tesirinin kendini göstermesi sürecinde tıpkı anda tahminen daha şiddetli bir olumsuz tesir kendini gösterebilir. Iktisatta ferdi ve kurumsal borçluluk seviyesi çok arttığı için döviz kurunun uzun müddet “rekabetçi” düzeyde tutulması şirket bilançolarında ve hanehalkı bütçelerinde çok yıkıcı bir tesir yaratabilir; bizatihi bu tesir yeni ve bu kere, istenmeyecek ölçüde büyük bir döviz kuru şokunun tetikleyicisi olabilir.
Misal bir dinamik bozulma süreci, genel ekonomik ortalamada ithal girdi katsayısını düzelten finans bölümü ve toptan/perakende ticaret bölümü üzere hizmet bölümlerinin de bu kere genel ekonomik gidişatı bozucu etkenler haline gelmesine neden olur. Bu hizmet kesimleri, döviz kuruna maliyetler, beklentiler ve piyasa kredileri/finansal krediler, finansal kırılganlık düzenekleri yoluyla bu kere farklı kriz düzeneklerini tetikleyebilir.
- Özetle toplumun ekonomik bünyesi bir oranın aşikâr bir vakit anındaki kolay tesiriyle açıklanamayacak kadar karmaşık (kompleks) bir yapı. Bu yapı çok çeşitli ve birbirine karşıt istikamette güçlerin vakit içinde farklı yükler ve farklı sonuçlar sergilemesiyle dalgalı bir denizi andırıyor. Yani iyi bir kaptan ve mürettebat ile elden geçirilip “yapısal sorunları” düzeltilmiş bir gemiye gereksinim var.
Pekala ortadaki görünüm bu türlü mi? İşte bunda çok şüpheliyim:
Kaptan pembe muştular vermekle meşgul, gemi ise su alıyor!
@cakman4
Para Tahlil
