İktisat bilimi kimi kavramlarını fizik bilimlerden almıştır. İstikrar kavramı bunlardan birisi hatta tahminen de en fazla bilinenidir. Fizikî manada istikrar; İki aykırı gücün birbirine üstünlük sağlayamadığı durumdur. Bunun en kolay örneği ip çekme oyununda iki tarafın birbirini hiç kıpırdatamadığı durumdur.
Fizik bilimlerde iki tıp istikrar vardır: İstikrarlı istikrar, istikrarsız denge. Bu iki dengeyi aşağıdaki biçimde gösterelim. Aşağıdaki biçimde iki tas var. Soldakinde tas olağan biçimde duruyor ve içinde bir top var. Sağdaki biçimde ise tas aksi dönmüş durumda ve top tasın üzerinde duruyor.
Soldaki formdaki tas sallandığı vakit top da tasla birlikte sağa sola üst aşağı sallanır. Lakin tasın sallanması bittiğinde top da eski yerine gelir ve tekrar birinci istikrar haline döner. Buna istikrarlı denge diyoruz. Sağdaki formda ise tas sallandığında top yere düşer ve gidip ileride bir yerde durur. Tasın sallanması bittiğinde top eski yerine gelmez. Buna da istikrarsız denge diyoruz. İstikrarlı istikrarda topun eski istikrar noktasına tekrar gelmesi için dışarıdan müdahale edilmesi gerekmez, buna karşılık istikrarsız istikrarda topun eski yerine gelebilmesi için dışarıdan müdahale edilmesi gerekir.
İktisattaki istikrarlar de istikrarlı ve istikrarsız denge olarak ikiye ayrılır.
Soldaki hal fiyatlarda ve/veya arz ve talep ölçüsünde meydana gelen değişimler nedeniyle istikrarın bozulduğunu ve ancak vakit içinde tekrar arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada istikrara gidildiğini gösteriyor. Bu durum istikrarlı istikrara bir örnektir. Tıpkı tasın içindeki top üzere tekrar eski istikrara dönülecektir. Sağdaki formda ise istikrar bir defa bozulduktan sonra arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktaya dönülememektedir. Bu da istikrarsız denge halinin iktisattaki örneğidir. Tıpkı tasın üzerindeki top üzere eski istikrara dönülebilmesi için dışarıdan müdahale gerekli olmaktadır.
İktisatta her iki istikrarın en çok görüldüğü örnekler tarım alanında ortaya çıkar ve Cobweb Teoremi (örümcek ağı teoremi) denilen bir teori yardımıyla açıklanır.
İstikrar her vakit eski noktaya dönülerek sağlanmaz. Kimi hallerde (hatta birden fazla halde) yeni istikrar noktası eskisinden farklı bir yerde oluşur. İktisat siyasetinin emeli en iyi dengeyi yakalamaya çalışmaktır. Dengeyi etkileyen değişken sayısı arttıkça bu iş zorlaşır. Örneğin Türkiye için ülkü ekonomik istikrar enflasyonun yüzde 1 – 2 üzere düşük oranda, işsizliğin doğal işsizlik oranı dolayında (ülkeden ülkeye değişir, Türkiye için yüzde 8 kabul edilebilir), büyüme oranının potansiyel büyüme oranı dolayında (yüzde 5) olduğu bir istikrar halidir. Hatta iş bunlarla da bitmez: Bütçe açığı ve cari açığın da yüzde 3’ün altında olması, borç yükünün artmaması, etrafın korunup kollanması üzere birçok değişken daha işin içine girer. Bu kadar çok amacın bir ortada olması ülkü istikrar bileşimine ulaşmayı, imkânsız değilse de, çok güç hale getirir. Zira bu gayeler birbiriyle çelişir. Örneğin enflasyonu düşürmeye çalışmak ekseriyetle büyümeyi de düşürür ve sonuçta işsizlik artışa geçer. Bütün bu amaçları birbiriyle çelişmeyecek biçimde ele almanın bir tek yolu vardır: Beklentileri uygunlaştırmak. İktisadın karar alıcıları ve yönlendiricileri insanlardır. İster kişisel, ister şirket idaresi isterse kamu idaresinde karar alsınlar şayet beşerler iktisadın geleceğinden umutlu iseler alıp uygulayacakları kararlar da optimist olur. Örneğin yakın gelecekte enflasyonun düşeceğine ve TL’nin yabancı paralara karşı paha kazanacağına inanmaya başlarlarsa döviz talebini bırakırlar. O vakit kurlar düşer TL kıymetlenir ve enflasyon da geriler.
Türkiye, beklentileri düzeltmeyi 2001 krizinden sonra başardı ve nitekim de iktisatta bu saydığım değişkenlerin hepsinde gayeye hakikat yol alınmaya başladı. O devirde demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü üzere karar alıcıların beklentilerini ziyadesiyle etkileyen hususlarda Türkiye bugünkünden çok farklı bir yol izliyordu. Ne var ki amaçlara tam ulaşılamadan evvel toplumsal ve siyasal alanlarda sonra da iktisat alanında beklentilerin bozulmasına yol açacak adımlar atıldı.
Bu yazının özeti şudur:
Heh heh heh, makalenin gerisini okumak için Mahfi Hoca’nın websitesine gideceksiniz.
FÖŞ anlattı: Değişen İstihdam Pazarında Yer Bulmak
Bilgi Meczubu: Çağdaş Para Teorisi (6) | Tenkitler
Öner Günçavdı: Erdoganomics 1 – Başlangıç
Para Tahlil
