1974 doğumlu Sinem, Anadolu lisesini bitirdi. 1992 yılında girdiği üniversite imtihanında Türkiye’nin önde gelen üniversitelerinden birinin Iktisat kısmını kazandı. Sinem mezuniyeti sonrası 1996 yılı Ekim ayında milletlerarası bir şirketin pazarlama departmanında işe başladı. Başlangıç maaşı 65 Milyon TL net idi. O periyotta minimum fiyat net 11,4 Milyon TL idi. Birinci maaşı taban fiyatın 6 katına denk geliyordu.
1972 doğumlu Barış ise Fen lisesinden mezun olduktan sonra 1990 yılında 900.000 öğrencinin yarıştığı Üniversite imtihanında başarılı olarak tekrar Türkiye’nin önde gelen bir üniversitesinde mühendislik kısmını kazandı. Mezuniyet sonrası yüksek lisans yaptı. Askerliğini tamamlayıp 1997 yılı Ağustos ayında bir GSM şirketinde yazılım mühendisi olarak işe başladı. İşe başlama maaşı 175 Milyon TL net idi. O sırada taban fiyat net 24 Milyon TL idi. Onun birinci maaşı da minimum fiyatın 7 katına denk geliyordu.
Her iki gencin işe girişi ortasındaki yalnızca 10 ayda taban fiyatın ve işe giriş maaşlarının %100’den fazla arttığı dikkatinizi çekmiştir. Bunun nedeni o yıllarda neredeyse %100’lere varan enflasyondu. O devirlerde çalışanların maaş artışları gerçek fiyatlar çok erimesin diye altı ayda bir yapılırdı. Barış ve Sinem’in öğrencilikleri ve mesleklerinin birinci yıllarında Türkiye’nin konutlara şenlik enflasyon görünümü aşağıdaki üzereydi.
Yaşı genç okuyucuların fiyatlar ve fiyatların enflasyondan nasıl etkilendiğini anlayabilmesi için örnek verelim. 1993 Ocak ayındaki 100 liralık malın fiyatı, 7 yıl sonra 1999 yılı sonunda 6.676 TL’ye çıkmıştı. 1993 Ocak ayında 1 Milyon TL ile 115 Dolar alınırken, 1999 sonunda bu parayla artık 2 dolar bile alınamıyordu. (7 senede 1 dolar 8.700 TL’den 525.000 TL’ye çıkmıştı)
Kooperatife girmek, ikramiyeyi almak..
Barış’ın annesi mesken bayanı, babası ise emekli lise müdürüydü. Sinem’in annesi tapu dairesinden, babası mali müşavirlikten emekli oldu. Her ikisinin ailesi de 1990’lı yılların sonunda emekli olurken aldıkları ikramiyeyi İstanbul’da oturdukları semtte bir mesken almakta kullandılar. Sinem’in ailesinin buna ilaveten 1980’lerde girdikleri bir yazlık konut kooperatifi sayesinde edindikleri ufak bir yazlıkları var. O vakitler bu yüksek enflasyon ortamında ferdî kredi diye birşey yoktu. Mesken sahibi olabilmek için ya emeklikte alınacak ikramiye beklenir ya da yapı kooperatifine aidat ödenirdi. Muteber kooperatife girmek için uzun araştırmalar yapılır, emekli olunca ele geçecek para ile nerede ne alınabileceği hesaplanırdı. Böylelikle emeklilik sonrası kiradan kurtulunur, sonrasında emekli maaşları en verimli formda kullanılırdı.
İnişleri çıkışları olmayan hayatlar..
Sinem ve Barış’ın aileleri hayatları boyunca sabit gelirli olarak çalıştılar. Ödedikleri vergi maaşlarından her ay kesildi. Dürüstlükten hiç ayrılmadılar. Çocuklarını da bu çizgide yetiştirdiler. Hayatları boyunca devlet yahut belediye ile ihtilafları olacak bir varlıkları olmadı. Hasebiyle çıkan imar barışlarından da faydalanmadılar. Bir yerde hazine yerini işgal etmek akıllarının ucundan bile geçmedi. Çıkan vergi barışlarını da yalnızca haber olarak gazetelerden okudular. Rastgele bir siyasi partiye üye olmadılar. İhale kovalamadılar, devletten aldıkları ihaleyi alt yükleniciye yarı fiyata devretmediler. Çocuklarına devlette memuriyet hiç aramadılar, zati çocuklarının buna gereksinimi da olmadı. Çalışırken iktidardaki partinin yöneticilerine yaranıp erken terfi almayı yahut daha yüksek maaşlı bir işe yerleştirilmeyi akıllarının ucundan geçirmediler. Aslında amirleri de bir partinin değil, devletin yahut işverenin temsilcileriydiler. O vakitler her iki eşin de çalışması sayesinde iki maaş giren konutlar güçlü sayılırdı. O günlerde sorulsaydı bir kişinin devletten dört maaş almasının lakin kimlik sahtekarlığı ile mümkün olabileceğini düşünürlerdi.
Orta direk..
Sinem ve Barış’ın ailesi birçoğunuza çok tanıdık gelmedi mi? Turgut Özal’ın “orta direk” diye isimlendirdiği, büyük hırsları olmayan, lakin haksızlığa hiç gelemeyen eğitimle ve çalışmayla herşeyin başarılacağına inanan, devlete hürmet duyan lakin hukuk devletini, adaleti, demokrasiyi ve ekonomik gelişimi talep eden orta sınıfın birinci temsilcileri annelerimiz ve babalarımızdan oburu değiller. Kendileri, Türkiye Cumhuriyetinin “iyi eğitim alırsan, çok çalışırsan, nereden gelirsen gel başarılı olabilirsin” vaadini içeren yazılı olmayan toplumsal mukavelesinin birinci kuşak çocukları.
Sinem ve Barış evlenir..
Sinem ve Barış 1998 yılında evlendiler. Evlendiklerinde ödedikleri kira ikisinin maaşlarının beşte birine denk geliyordu. İkisinin de meslekleri ilerledi ve terfiler aldılar. Sinem pazarlama departmanında olduğu için yılda 2 kere, Barış ise yılda 1 defa performans primi alıyordu. Primleri yıllık maaşlarının %30’u ila %50’si civarı oluyordu. 1999 zelzelesi sonrası oturdukları meskenin sağlam olmadığını düşündüler ve bir konut alma hayali kurmaya başladılar.
Barış 2002 yılında mesleğinin 5. yılında yeni bir iş teklifi aldı. O yıllarda şirketler ağır teknoloji yatırımları yapıyordu. Memleketler arası bir IT şirketi Barış’a aylık 2.500$ net maaşla ( o periyotta milletlerarası şirketler dolara endeksli maaşlar teklif edebiliyordu) proje müdürlüğü durumu teklif etti. Barış’ın iş değişikliğinden birkaç ay sonra bu defa Sinem’e öteki bir şirketten müdür yardımcılığı durumundan teklif geldi. Ona teklif edilen maaş 2 Milyar TL net idi. O günkü kurla 1.600 $’a yakındı. İş değişiklikleri sonrası meskenlerine giren yıllık net gelir primlerle birlikte 70.000 $ civarına geldiği için artık bir konut almayı düşünecek hale gelmişlerdi. Her haftasonu mesken bakmaya başladılar lakin buna cüret etmeleri uzun sürdü.
Dolar senetler teminata geçer..
2001 Krizi emlak piyasasını vurmuştu. Daha evvel yok satan müteahhitler, finansman düşüncesi nedeniyle dolar cinsinden fiyatları neredeyse yarıya düşürmüşlerdi. Buna karşın satışlar hala çok azdı. Barış ve Sinem’in 6 ay evvel gezdiği Göztepedeki 3+1 daireye 150.000 $ isteyen müteahhit, 2002 yazında onları geri aradı. Fiyatı 110,000 $’a düşürmüştü. Sonunda 102.000 $’a el sıkıştılar. 30.000 $ peşin, kalan 72.000 doları ayda 2.000 $’dan 36 ay senetle ödeyecek biçimde anlaştılar.( 1 yıl evvel TL’deki büyük bedel kaybına karşın o yıllarda bireylerin bankalardan döviz ile borçlanması ve döviz ile senet düzenlenmesi özgürdü. Bireylerin döviz kredisi alması 2009’da yasaklandı.) Müteahhit de senetleri bankaya vererek kredisini teminatlandırdı ve rahatladı.
Türkiye’nin Altın yılları..
Böylelikle Sinem ile Barış ailelerinden farklı bir metotla ancak onların yarı yaşında konut sahibi olabildiler. 2002 ortasından itibaren Türkiye’de işler süratlice iyileşmeye başladı. Türkiye’nin önündeki 10 yılda yaşayacağı “Altın” yılları başlamak üzereydi. Tahminen de yükselen Türkiye’nin birinci sinyalleri 2002 Dünya kupasında alınan üçüncülük ve 2003’de Sertap Erener ile kazanılan Eurovizyondu. Ağustos 2005’de Newsweek mecmuası kapağı da İstanbul’u Avrupanın en tanınan kenti duyuru ediyor ve Türkiye’nin artık Avrupaya gereksinimi olmayabileceğini yazıyordu. 2003 sonrası enflasyon tek haneye düşüyor, Türkiye’ye yüklü direkt yabancı sermaye giriyor, istihdam piyasası genişliyor ve emeğin bedeli artıyordu. Düşen faizler nedeniyle ferdi kredilerle de olsa ileriye yönelik nakit akışını bugünden refaha dönüştürmek artık mümkündü.
Özel okul hoş okul mu?..
Çiftin 2002 ve 2006 yılında iki çocukları oldu. Çocukları büyüyünce mahalledeki en yakın devlet ilkokuluna ve sonrasında devlet lisesi yahut Anadolu lisesine vermek istemediler. Zira kendilerini yetiştiren devletin eğitim sistemine artık güvenmiyorlardı. Aslında eskisi üzere her gelir kümesinden çocukların mahalledeki okulda kaynaşma devri de bitmişti. Sinem ve Barış ailelerine özel okullara hiç para harcatmamışlardı lakin kendi çocuklarını özel okula göndermek dışında bir seçenekleri kalmamıştı.
Sinem’in 2002 yılında 2 Milyar TL ile başladığı aylık fiyatı ortadan geçen 4 yılda oluşan birikimli %40 enflasyondan sonra artışlarla 3.100 YTL ye çıkmıştı. ( Türk Lirasından altı sıfır 2005’de atıldı ve “Yeni Türk Lirasına” geçildi). İşin farklı tarafı ortadan geçen 4 yılda dolar (1,30-1,50) bandında neredeyse sabit kalmıştı. Böylelikle Sinem’in 4 yıl evvel 1.600 $ muadili olan maaşı 2,200 $ muadiline yükselmişti.
Sinem’in yeni işinin uzak olması nedeniyle ona bir araba alınması gerekti. 2006 yılında Wolksvagen Golf 1,6 motor aracı (bu aracın ÖTV’si %37 idi) biraz pazarlıkla 32.000 Yeni Türk Lirasına aldılar. Sinem yeni orta sınıf aracını 10 aylık maaşı ile alabilecek gelir seviyesine gelmişti.
1990’lı yılların politiklerinin ayakları yere basmayan “her konuta iki anahtar” vaadi Barış ve Sinem için borçlanma yardımıyla da olsa 35 yaşlarında mümkün olmuştu.
2007 yılında ikinci çocuk yürümeye başlayınca 5 yıl evvel aldıkları Göztepe’deki meskeni yükselen emlak fiyatları sayesinde 230.000 $’a sattılar. Çiftin iş hayatlarının 10. yılında yeni terfiler, primler ve sabit kalan kurlar sayesinde yılda meskene giren gelirleri 100.000 $ net civarına gelmişti. Bir ölçü TL konut kredisi kullanıp çocukların rahatça büyüyebileceği kent dışında bahçeli bir konut aldılar.
Sinem ve Barış’ın iş hayatlarının birinci 20 yılında yani 2017’ye kadar Türkiye’ye kıymetli bir dış sermaye girişi oldu, kişi başı ulusal gelir 2013’e dek süratli arttı. Her ikisi de mesleklerinde bunun yararını çok gördüler. Bugün Sinem ve Barış’ın kendilerine ilişkin bir konutları, her ikisinin de birer arabası var. Büyük çocukları bu yıl özel bir üniversiteye girdi. Küçük de liseye başlayacak. Bankada bir ölçü birikimleri oluştu. Ferdi emekliliklerine her ay minimum fiyat kadar para yatırıyorlar.
Barış ile Sinem’in aileden rastgele bir takviye olmadan oluşturdukları orta sınıf hayat üsluplarını beğendiniz mi? Aldıkları dünya ölçeğinde üst seviye eğitim ve iyi giden iş hayatları ile çok da şaşırtan bir kıssa değil.
Barış ve Sinem klonlanırsa..
Pekala Barış ve Sinem 1972 ve 1974 yılında doğmasalardı da, tam 20 yıl sonra 1992 ve 1994 yılında doğsalardı nasıl bir hayat kurabilirlerdi sizce?
Üniversite imtihanında bu sefer 1 değil 2 Milyon kişi ortasından en iyi okullara girmeyi başarmak zorundalar.
Pekala 20 yıl evvelki klonlarının hayat biçimlerine ulaşabilmeleri için hayata başlarken yıllık ne kadar gelirlerinin olması gerekiyor?
Genç çiftin her ikisinin de bir iş bulması çok güç oldu. Bugün her ikisinin de işe başlangıç maaşları bu üst seviye eğitimlerine rağmen minimum fiyatın 2 katı civarı olan 5.000 TL net, yani 7.000 TL brüt civarında.
-İşlerinin olduğu İstanbul’da içinde oturabilecekleri kalitede bir meskeni aylık 3.000 TL’den aşağı kiralayamayacaklar. Aidat, doğalgaz,su, elektrik, internet ve cep telefonları için ayda 1.000 TL daha gerekiyor.
-Aylık mutfak masrafı, iş hayatlarına uygun giyim, toplu ulaşım, haftada bir akşam çıkacakları yemek, ortada bir sinema, tiyatro, yazın tahminen bir hafta tatil için ayda en az 4.000 TL’ye muhtaçlıkları var.
-Dünyaya getirecekleri ve devlet okuluna gönderemeyecekleri 2 çocuğun yıllık okul, yemek, servis paraları en az 100.000 TL olacak.
Sinem’in aldığı sınıfta bir araba almak isterlerse %80 ÖTV ile en az 290.000 TL ödemeleri gerekiyor. 1974’lü Sinem mesleğinin 5.yılında 10 aylık geliri ile bu sınıf bir aracı alabiliyordu, 1994’lü Sinem ise bu araç için şu an 58 ay çalışmak zorunda. Bu aracı 4 yıllık Kredi ile almak isterlerse aydan 5,000 TL taksit ödemeleri gerekecek.
Bu en minimum seviyede harcamaları için konutlarına yıllık 250.000 TL net gelir girmesi gerekiyor.
Fiyatlı olduklarından vergi kaçırma bahtları yok, bugünkü vergi oranları ile bu da yıllık brüt 370.000 TL fiyata denk gelmekte.
Şanslılarsa yılda 2 maaş prim alacaklar böylelikle ikisinin yıllık brüt gelirleri 200.000 TL olacak. Bu gereken 370.000’in neredeyse yarısı.
Buna karşın Barış ve Sinem bu en taban seviyede ömür şeklini sağlayan kişibaşı 100.000 TL gelirleri ile bu genç yaşlarında bile Türkiye’de birinci %20’lik dilime girecekler.
Fakat geçinemeyeceklerinden muhtemelen o çocukları dünyaya getirmeyecekler. Tahminen de maddi nedenlerle hiç evlenmeyecekler. Bir ihtimal evlenseler de maddi kahırlar nedeniyle boşanacaklar.
Evlenseler bile mesken sahibi olma hayalleri olamayacak. Klonlarının Göztepe’de aldığı birinci mesken bugün 20 yıllık bir apartman oldu. Birebir daire bugün 1.5 Milyon TL’ye satılık.
Bu meskeni alabilmeleri için gereken 300.000 TL peşinatı denkleştirecek brüt gelir seviyesi 430.000 TL. Hala 200.000 TL gelirleri olduğu düşünülürse bunu kazanmak içinse önümüzdeki 5 yılda gerçek gelirlerinin enflasyon üstüne her yıl en az %15 artması, hiçbir masraflarının olmaması ve çocuk yapmamaları gerekiyor. Zati bu olsa bile kalan 1.2 Milyon TL için aylık ödemesi 18.000 TL olan 10 yıllık krediyi onlara bu gelirleriyle hiçbir banka vermeyecek..
Barışlar ve Sinemler nasıl kurtulur?
Barışlar ve Sinemlerin 20 yıl evvelki ortadirek hayat düzeyine ulaşmaları artık çok sıkıntı. 1990’lı yılların yüksek enflasyon ve kriz ortamında iş imkanları çok daha azdı, lakin eğitim sayesinde bulunan işlerde emeğin karşılığı bugüne nazaran daha çok alınabiliyordu. 2002 sonrası düşük enflasyon, yüksek büyüme ve dış sermaye girişleri olan devirde meslekleri olgunlaşan 1960’lar ve 1970’ler doğumlular bugün iş hayatına girenlerden çok daha şanslı bir kuşak oldular.
Ailelerinden dayanak alma imkanı olmayan genç Barış ve Sinemler istihdam piyasasındaki daralma ve ekonomik kurallar nedeniyle yurtdışına gitme hayalleri kuruyorlar. İş ve göç başvurusu yapıyorlar. Lakin bunlardan daha da kıymetlisi, devletin artık liyakatı büsbütün rafa kaldırması nedeniyle Türkiye Cumhuriyetinin yazılı olmayan “çalışırsan başarırsın” toplumsal kontratının ortadan kalktığına inanmaları. Başarılı olsalar da iktidar partisine yakın olmadan devlette hatta özel dalda kapıların kapandığını gördüler. Ülkemizin kıt kaynaklarıyla milletlerarası standartlarda eğitim verebildiğimiz bir avuç gencin hayallerinin Edirne ötesinde olması ileriye yönelik ülkenin gelişimini de kısıtlayacak.
Daralan istihdam ve gelir nedeniyle az da olsa bir birikime sahip olabilmiş 1960’lar ve 1970’ler doğumlu “babyboomer” ve “X” nesilleri bırakın çocuklarına, torunlarına bile bakmak zorunda kalacaklar.
Barış ve Sinem’in aileleri hiçbir siyasi partiye üye olmadılar, ihale kovalamadılar. Genç Barışlar ve Sinemler de bunları yapmadan ülkelerinde onurlu bir ortadirek ömrünü hakediyorlar. Bunun için gerçek demokrasinin ve hukukun üstünlüğünün sağlandığı, liyakatin temel alındığı, insan onurunun öncelendiği bir sistem gerekiyor. Sonrasinda sürdürülebilir düşük enflasyon, istikrarlı büyüme ve yatırım ortamını genişletecek, emeğin katma kıymetten aldığı hissenin artacağı dışa açık siyasetlerin uygulanması gerekiyor. Yerli ulusal kılıfında içe kapanmacı, sıkışınca cürmü dış güçlere atan siyasetler fakat fakirlikte eşitliği sağlayabilir.
Gençlerin işi sahiden güç. Düzgün eğitim almaları, çok çalışmaları önşart. Lakin dayanak görmeden kendi ayaklarının üzerinde bir orta sınıf hayatı kurabilmeleri için yaşadıkları ülkenin iyi yönetilmesi ve meslek başlangıçlarının ülkenin iyi devrine denk gelmesi de kural.
Sanırım bugünlerde hayat gayretine başlayan gençlere “sizin kuşak çok şanslı” demekten artık vazgeçmemiz gerekiyor.
Kerim ROTA
Para Tahlil
