Eski hazineci, bankacı ve Gelecek Partisi Hazine ve Maliye Siyasetleri İzleme Heyeti Lider Yardımcısı Kerim Rota, Cumhuriyet Gazetesi’nde bugün yayınlanan röportajında Hazine’nin döviz cinsinden iç borcunun iki yılda sıfırdan 38 milyar dolara yükseldiğini buna literatürde birinci günah denildiğini vurgulayarak “Bunu yapmanız için ya nitekim çok çaresiz ya da çok bilgisiz olmanız gerekiyor” dedi.
Rota, Türkiye’nin Kredi Garanti Fonu (KGF) üzere değerli bir silahı gereksinimi olmayan 2017 yılında heba ettiğini vurgulayarak batık krediler konusunda ise “Özellikle tüketici ve esnaf kredilerinde ana para ödemeleri ekim ayında başlayacak. Cirolarda önemli bir artış göremedik, bunların ödemelerinde önemli ıstırap olacağı kesin. Bu kadar fütursuz bir kredi genişlemesinin bankalara yahut kamuya tahsili gecikmiş alacak olarak yansıması kaçınılmaz” ihtarını yaptı. “Kurlardaki yüksek oynaklık, yüksek enflasyon yüksek faizler, yüksek işsizlik iki yıldır hızlanarak devam ediyor. Bunun ne kadar sürdürülebileceği sorusunun karşılığında “milletin yoksullaşmaya ne kadar dayanacağıyla ilgili olduğuna bağlı” diyen Kerim Rota ile iktisattaki son gelişmelere ait yapılan röportaj söyle;
Kerim Rota, iktisattaki son gelişmelerle ilgili Şehriban Kıraç’ın sorularını yanıtladı.
ESKİ JENERASYON DAHA ŞANSLI
– Geçenlerde Barış ile Sinem’in orta direk olma hayali ile ilgili bir makale yazdınız gelirlerinin yıllar içinde ne kadar düştüğünü gördük, eski nesiller daha mı şanslıymış?
1960-1970’li jenerasyon ile 1980-1990’lı jenerasyon ortasında daima bir tartışma vardı, 80-90’lı kuşak bizim şanslı olduğumuzu biz de onların tüm imkanlara sahip olduklarını söyler dururuz. 20 yıl evvel 30 yıl evvel işe giren biri kaç lira alıyordu bugünkü karşılığı ne? Türkiye yaşadığı yüksek enflasyonlar ve parasından atılan sıfırlar nedeniyle “finansal hafıza”sını yitirmiş bir ülke. Eski periyotlarla karşılaştırma yapmak çok sıkıntı. Gördüm ki 2002- 2008’de 30’lu yaşlarda mesleklerine başlayanların mesken, otomobil sahibi olmaları şimdiki jenerasyona nazaran daha mümkünmüş. O periyotta mesleğinin 5. yılındaki Sinem, 10-11 aylık maaşıyla sıfır otomobil alma imkanına sahip iken,şimdi 5 yıllık mesleği olan Sinem’in tıpkı otomobil için 4 yıl çalışması gerekiyor.
– Alım gücümüz önemli manada düştü yani, kişi başı gelirimiz de 9 bin doların altına düşmüş, neye varır bu?
Kişi başı gelirimizin nereye düştüğünden daha değerlisi, bize benzeyen Güney Afrika, Brezilya, Rusya Meksika, Polonya ile karşılaştırdığımızda nasıl bir değişim yaşadığımıza bakmak lazım. Bütün dünyada servet ve gelir eşitsizliği artıyor. Dünyada 2013’ten sonra kişi başı ulusal gelirlerde manalı bir artış yok. Ancak Türkiye’de bize benzeyen ülkelere nazaran bile dramatik düşüş var. Türkiye kişi başı gelir 12 bin 500 dolarlardan bu yıl sonunda 8 bin 300 dolara düşmüş olacak. Yani ulusal gelirimizin yüzde 35’ini kaybetmiş durumdayız. Çok kan kaybetmiş durumdayız.
KGF SİLAHI BOŞUNA KULLANILDI
– Pandemi ile kimi problemler daha görünür hale geldi. Bu noktaya nasıl geldik, hangi yanlışlar yapıldı?
Türkiye’nin yanlışları saymakla bitmez. 2016’dan bu yana yapılanları sayayım: Darbe teşebbüsünden sonra Türkiye’deki büyüme dinamiklerinde bir yavaşlama oldu. 2016 sonunda büyümenin yüzde 3’lere düşmesi ve 2017’de referandum olması nedeniyle KGF vasıtasıyla önemli bir kredi balonu şişirildi. KGF üzere çok değerli bir silah, ekonomik olarak çok da gereksinimimiz olmayan bir periyotta kullanıldı.. Bugüne baktığımızda pandemide çok tesirli olacak bir silah o yıllarda kullanıldı. 2017’deki yüksek büyüme sonrası ise 2018’de Rahip Brunson kriziyle Türkiye hem kur hem enflasyon şokuyla karşılaştı. 2019 başında yükselen TCMB faizlerine rağmen mevduat faizleri yapay biçimde baskılandı. TCMB kaynaklarına el atıldı. İhtiyat akçesi bütçeye alındı. Bu süreç içerisinde kamu ise hiçbir tasarrufta bulunmadı. TCMB rezervlerini kamu bankaları üzerinde kullanarak kurun baskılanabileceği zannedildi. Faizler enflasyonun altına indirilip negatif faiz ortamı yaratıldı. Yurtiçi tasarruf sahibi adeta döviz ve altın almaya teşvik edildi. Yabancılar da “TCMB’nin döviz rezervleri sonlu, gün gelir biz buradan çıkamayız” kanısıyla Türk varlıklarından süratlice çıktılar. Swap yasakları ve daima olarak “dış güçler” söylemi vaktinde Türkiye’ye güvenmiş olan yabancıları ülkeden kaçırttı.
“Türkiye’de kriz olur mu?” sorusu sıkça sorulmakta. geldiğimiz nokta şu; Merkez Bankası swap sonrası döviz rezervleri son 1.5 yılda satılan 105 milyar dolar sonrası eksi 30 milyar doların altına düşmüş. Program tarifli bütçe açığı neredeyse yüzde 6’ya ulaşmış. Minimum fiyat Avrupa’nın neredeyse en düşüğü haline gelmiş. Enflasyon hala çift hanede. 2020 sonu enflasyonu büyük olasılıkla yüzde 11-12 olacak. İşsizlikte tarihi tepedeyiz.5.5 milyon 15-29 yaş ortası “ev gencimiz” var. Bu aslında ismine kriz dense de, denmese de çok büyük bir toplumsal sorunun olduğunu göstermekte. Iktisatta gelinen nokta içler acısı ve hak ettiğimizden çok aşağıda.
– Bahsettiğiniz kusurlardan ders alınmamış ama…
Hedeflenmesi gereken şuydu. Sürdürülebilir düşük enflasyon, sürdürülebilir düşük faiz ve sürdürülebilir büyüme. Bunların başından “sürdürülebilir” sözünü atarsanız düşük faiz, düşük enflasyon ve büyümeyi 3 aylığına başarırsınız. Lakin dördüncü ayda hem faizler, hem enflasyon yükselmeye başlar büyümeniz de kalıcı olarak düşer. Sürdürülebilirliği hedeflemediğiniz her şey günü kurtarıcı olur. Bu da eşitsizliklere ve adaletsizliklere hizmet eder. Daha birkaç ay evvel aylık %0.64’ten konut kredisi kullandırıldı. O periyot o krediyi kullananlar ve müteahhitler kazandı. Kaybeden ise ileride kamu bankalarının ve bu kredilerden ortaya çıkacak ziyanını karşılayacak olan halk olacak.
– Yani bizim cebimizden Hazine’den karşılanacak bu paralar?
Bunların hepsi kamunun borçluluğunu artıran adımlar. Bu da ileride bizim vergilerimizle finanse edileceğini gösteriyor. İki yıl öncesine kadar döviz cinsi iç borçlanma Türkiye’de sıfıra inmişti. Artık 38 milyar dolara çıktı. Bunu artık vergi mükellefi olan yahut tüketim yapan herkes ödeyecek.
BIRINCI GÜNAH İŞLENDİ
– Hazine’nin yurt içinden döviz borçlanması ne çeşit risk getiriyor?
Devletlerin yurt içinde kendi yatırımcısından yabancı para cinsinden borçlanmasına literatürde ‘İlk Günah’ deniliyor. Bilhassa gelişen ülkelere “mümkünse yurtdışından kendi paranızla borç bulun” deniyor. Bunu yapamayan ülkeler mecburen yurtdışından döviz cinsi borç alıyor. Ancak hiç tavsiye edilmeyen ise “ülke içinden kendi paranızın dışında borç almayın.” Alırsanız birinci günahı işlersiniz. Bunu yapmanız için nitekim ya çok çaresiz ya da çok bilgisiz olmanız gerekiyor. Türkiye’de 1990’larda bu yapıldı. Lakin 2002’den sonra durduruldu ve 2012 yılında sıfırlandı. 2018’e kadar kimse bu birinci günahı işlemedi. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemiyle agresif halde döviz ve altın iç borçlanmasıyla bu ölçü neredeyse sıfırdan 38 milyar dolara geldi. Kamunun döviz açığını ve döviz riskini arttıran bu durum Türk Lirasının her yeni kıymet kaybında çok önemli bir vergi yükü oluşacağı manasına geliyor.
KİŞİ BAŞINA 2 BİN DOLARLIK TAAHHÜT
– Hazine garantili projelerde yaklaşık 150 milyar dolarlık taahhüt kelam konusu, bu yükün altından kalkılabilir mi?
Birçok KOİ ihalesi ve fizibiliteleri Türkiye’nin kişi başı ulusal gelirinin 2023’de 25,000 $’a ulaşacağı varsayımı ile yapıldı. Bugün ise bir “B planı” olmadığı ortaya çıktı. Açıkçası çok hesapsız kitapsız projeler yapıldı. Burada kimse gerçek yükümlülükleri bilmiyor. Kişi başına 2 bin dolarlık, vergi mükellefi başına da 12-13 bin dolarlık bir taahhüt kelam konusu. Devlet benim adıma 2 bin dolarlık taahhüt vermiş lakin kime hangi kaidelerde verdiğini benden saklıyor..Bunların ihalelerinin gerçek bir rekabet ortamında yapılıp yapılmadığına ve revizyonların içeriğine bağlı olarak fiyatlarının ve kaidelerinin mutlaka revize edilmesi gerekiyor. Yoksa altından kalkılmayacak bir yük olabilir.
KREDİ GERİ ÖDEMELERİNDE KAHIR
– Eski bankacısınız, hem yurttaş hem işletmelerin önemli kredi borcu var, bu kredilerin geri ödenmesinde düşünce olacak mı?
Kesinlikle olacaktır. Bilhassa tüketici ve esnaf kredilerinde ana para ödemeleri ekim ayında başlayacak. Cirolarda önemli bir artış göremedik bunların ödemelerinde önemli kasvet olacağı kesin. Bu kadar hesapsız ve saman alevi üzere sönen bir kredi genişlemesinin bankalara tahsili gecikmiş alacak olarak yansıması mümkün.
– Net kadarlık batık olabilir?
Orada maalesef bir şeffaflık yok. Anlayabilmek için bankacılıkta gerçek manada tahsili gecikmiş alacakların şeffaf bir biçimde ortaya dökülmesi gerekir. Bankaların sağlıklı olduğunu o bagajlardan kurtulduktan sonra daha net anlamak mümkün. Fakat maalesef daima “onu erteleyin, bunu da halının altında bırakın” talimatı gelince ortada kocaman bir soru işareti kalıyor.
YÜZLEŞME KAIDE
– 2008 krizinde Türk bankaları ayakta kaldı, artık de güçlü mü?
Güçlü diyebiliriz. Tabi 2008’deki krizde daha az kredi bakiyesi kelam konusuydu. Bu devirde gelişen ülkelere çok para da gelmiyor. Türkiye’ye hiç gelmiyor. O yüzden buradan çıkmak çok kolay değil. Ben bankacılık rasyolarının sağlam olduğunu düşünüyorum, lakin meselelerle yüzleşilemediği sürece önlerine bakmaları ve gerçek bölüme yeni dayanaklar vermeleri de güç.
– O yüzleşmeyi kim yapacak?
Yüzleşmeyi kredi verenler, kredi alanlar ve devlet yapmalı. Bu üçünün birebir masada akılcı rasyonel bir prosedürle işi çözmesi gerekiyor. Şu anda üç tarafta da bu türlü bir irade görmüyorum. Kredi alanlarda mümkün olduğu kadar sorunu erteleme isteği var, devlet aslında meseleleri ertelemeyi artık bir idare modeli haline getirmiş durumda, bankalar da buna ahenk sağlıyorlar.
– Döviz kurunun muhakkak bir düzeyde tutulması için atılan adımlar da var, kur nereye varır?
TL son 3 yılda gelişen ülke para üniteleri ortasında Arjantin’den sonra en çok bedel kaybeden para ünitesi oldu. Hem de bunu 105 milyar dolarlık TCMB rezervini satarak yapmayı başardılar. Kurun buraya gelebilmiş olması bile ne kadar büyük yanılgılar yapıldığının göstergesi. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi başladığı günden bu yana birikimli olarak enflasyon yüzde 30 artarken, TL yüzde 60 kıymet kaybetti. Olması gereken kurdaki artışın da bu seviyede kalmasıydı.
– Yüksek kur, yüksek enflasyon, yüksek işsizlik, düşük büyüme bunlarla yaşamaya mı alışacağız?
Kurlardaki yüksek oynaklık, yüksek enflasyon yüksek faizler, yüksek işsizlik iki yıldır hızlanarak devam ediyor. Bu da yoksullaşmak demek. Bunun ne kadar sürdürülebileceği sorusunun karşılığı milletin bu yoksullaşmaya ne kadar mühlet dayanacağıyla ilgili. Milletin yoksullaşmaya ne kadar razı olup olmadığı da seçim sandığında yanıtını bulacak.
DÖVİZLE OYNAMAKTAN VAZGEÇİN
– Çıkış reçetesi ne olur?
Kısa vadede yapılması gerekenler öncelikle krizden çıkış için kısa vadede “mahçup” faiz artışlarından vazgeçilmeli. Yerli yabancı yatırımcılara faizim şu diye açıkça bağlantısının kurulması, ona uygun bankaların fonlanması gerekiyor. İkincisi dövizle oynamak, kurda düzey belirleme işinden acil olarak vazgeçilmeli. Bununda bağlantısı piyasayla iyi yapılmalı. Dövizi dövizle tutma hevesinden vazgeçmeli. Üçüncüsü bankacılık sistemine ve özerk kurumlara müdahaleden vazgeçilmesi ve buralara liyakatli şahısların atanması gerekiyor. Dördüncü olarak gerçekçi bir bütçe revizyonu yapılmalı. Orta Vadeli Plan hala ortaya konmuş değil. Hala Türkiye’nin bu yılki büyüme gayesi resmi olarak yüzde 5. Son olarak devletin nerede ne kadar tasarruf edeceğinin ortaya konulması gerekiyor. Tabi Türkiye’nin gerçek bir demokrasisi ve bağımsız yargısı olmadıkça bu söylediklerimiz yalnızca kısa vadeli kazanımlar sağlayacaktır ve süreksiz pansuman olacaktır.
Para Tahlil
