Tartışmamıza para, merkez bankası parası ve ticari banka parası tarifleriyle başlayalım. Para bir değişim aracıdır, mal ve hizmetlerin bedelini dengeli ve kolay bir halde belirlememize yardımcı olur. Beşerler parayı çoğunlukla fiziki para çeşidi olan nakit para olarak adlandırsalar da, para çok çeşitli biçimler alabilir.
Merkez bankası parası, bir ülkenin merkez bankasının yükümlülüğü olarak tanımlanır. Öteki bir deyişle, bir ülkenin merkez bankası tarafından “yaratılan” para çeşidini tabir eder. Merkez bankası parası, nakit (bireyler tarafından taşınabilir yahut banka kasalarında tutulabilir), ticari bankaların merkez bankası nezdindeki hesaplarında tutulan para (bankaların bankalar ortası süreçleri yapmak için kullandıkları merkez bankası hesabı), bir ülkenin hazinesi tarafından merkez bankasında tutulan para (hazine bu hesabı nakit giriş/çıkışlarını takip etmek gayesiyle kullanır) ve kıymetli hükümet ve banka dışı finans kuruluşları tarafından merkez bankası nezdinde tutulan para biçiminde olabilir.
Merkez bankası parasının bilakis ticari banka parası, ticari bankacılık sisteminin mevduat biçimindeki yükümlülüğüdür. Öbür bir deyişle mevduat, belirtilen bir vakit içerisinde, talep anında nakit para ödemesi gerçekleştirmek üzerine olan, bankanın müşteriye verdiği bir taahhüttür. Hane halkı ve işletmeler, birbirleri ortasındaki para transferlerini gerçekleştirmek için mevduat meblağlar. Örneğin A bireyi, farklı bir bankanın müşterisi olan B şahsına para transferi yapmak isterse, B bireyinin bankasındaki mevduat hesabı artar, A bireyinin kendi bankasındaki mevduat hesabı azalır. A ve B bireyi ortasındaki bu süreç iki farklı bankayı içerdiğinden dolayı, bu sürecin sonuçlanması için A şahsının bankası, merkez bankasındaki hesabı aracılığıyla B bireyinin bankasının merkez bankası hesabına bir para transferi yapacaktır. Bu halde, B şahsının bankasının yükümlülüğündeki (B bireyinin mevduat hesabındaki) bir artış, varlıklarında (merkez bankasında tutulan para) buna karşılık gelen bir artışla eşit olur; A bireyinin bankasının yükümlülüklerindeki (A şahsının mevduat hesabındaki) bir azalma, varlıklarındaki (merkez bankasında tutulan para) bir azalma ile eşit olur. Velhasıl, iki kişi ortasındaki para transferinin gerçekleşmesi, bahsi geçen iki banka ortasında hem yükümlülük hem de merkez bankası parası transferiyle sonuçlanmıştır. Anlaşılabileceği üzere, ticari banka parası, en likit (nakit para yahut bir para biçiminin basitçe nakde çevrilebilme derecesi olarak tanımlanır) para biçimi olan nakit paranın istenilen vakitte ödenmesine yönelik bir taahhüdü temsil ederken, merkez bankası parası en likit para biçimini temsil etmektedir. Merkez bankasında tutulan paranın nakit para dışında en likit para biçimi olmasından ve kredi riski taşımamasından dolayı, merkez bankasında tutulan paranın nakit para ile eş kıymet kabul edilebileceği belirtilmelidir.
Ticari banka parasının yanında nakit para da gerçek iktisattaki süreçlerin gerçekleştirilmesinde değerli bir rol oynar. Kişi, dilediği vakit banka mevduatını nakde çevirerek sahip olduğu paranın kompozisyonunu değiştirebilir. Bu nakit talebini karşılamak için bir banka, merkez bankasındaki hesabını kullanarak müşterilerinin çekeceğini düşündüğü fiziki para ölçüsünü talep etmek için ilgili merkez bankası şubesini arayabilir. Bu durumda, merkez bankasında tutulan paranın nakit paraya dönüşmesiyle merkez bankası parasının bileşimi değişmiştir; ayrıyeten paranın bankadan çekilmesi, iktisadın genelindeki toplam nakit para üzerine olan ödeme taahhüdünde bir azalma meydana getirmiştir (çünkü mevduat hacminde bir düşüş olmuştur).
Artık çeşitli para biçimlerinin tariflerini ve en yaygın kullanımlarını tartıştığımıza nazaran, CBDC’lerin ne olduğuna ve ne üzere bir yenilik getirebileceğine geçebiliriz. CBDC’ler yahut merkez bankası dijital paraları (Central Bank Digital Currencies), hane halklarının ve işletmelerin merkez bankası nezdinde bir hesaba sahip olmalarını sağlayacak bir merkez bankası parası biçimidir. Ticari bankalardan farklı olarak, sırf, mali sistemin işleyişi ve iktisadın refahı için sistemik olarak değerli olan hazine ve öteki kimi finans ve hükümet kuruluşlarının merkez bankasında bir hesabı bulunmakta. Buradaki maksat, bu kıymetli kuruluşların rastgele bir kredi riskine maruz kalmamalarıdır. Pandeminin başlamasıyla birlikte, merkez bankalarının bireylere ve işletmelere bu türlü bir hesaba erişim sağlama konusundaki tartışmaları daha tanınan hale geldi.
Bence CBDC’ler, insanlara rastgele bir kredi riski almadan paralarını muhafazaları için yeni bir yol sağlıyor. Nakit olarak önemli ölçüde para tutmak hırsızlık riskini beraberinde getirirken, mevduat formunda para tutmak ise yaşanabilecek olumsuz şartlarda kredi riski almayı beraberinde getirebilir. Kredi riski almamak için devlet tahvili/bonosu üzere enstrümanlar bulunsa da bu enstrümanların fiyatlarında meydana gelebilecek ani değişimler ve bu enstrümanlara yatırım yapmak için gerekli olan en az meblağın yüksek olması, CBDC’leri bu bakımdan daha cazip bir alternatif yapmakta. Ödeme sistemlerinin muazzam bir halde geliştiği süratle değişen bir dünyada, CBDC’ler sırf ödemeleri kesintisizce kolaylaştırmakla kalmayacak, tıpkı vakitte gerçek iktisadın geneline sırf birkaç kurumun sahip olduğu bir ayrıcalığı da verecektir. CBDC’lerin beraberinde getirebileceği iki değerli potansiyel dezavantajı vurgulamak isterim. Birincisi, merkez bankasında mevduat tutmak isteyen banka müşterilerinin CBDC hesaplarına büyük meblağlarda para transferi yapmaları, bankaların likidite şartlarını kötüleştirebilir ve böylesi bir durum finansal istikrara ziyan verebilir. İkincisi, CBDC hesaplarına yüklü para transferlerinin gerçekleşmesiyle bankacılık sisteminin likidite konumun daralması, bankaların gerçek iktisada kredi açarak mevduat “yaratma” iştahını azaltabilir. Lakin, bu cins olaylar yalnızca birer spekülasyondur.
CBDC ile ilgilenen her ülke farklı bir basamakta. Kimileri araştırma sürecindeyken kimileri bir CBDC platformu geliştirmeye çok daha yakın. CBDC’lerin ileride ne çeşit roller oynayabileceği ve uygulanması halinde faydalarının/dezavantajlarının neler olabileceği konusunda hala birçok soru var. Bu soruları daha iyi cevaplamak için bu alanda daha fazla araştırmaya muhtaçlığımız bulunmakta.
Kaya Özyürek
Twitter: @financeplumber
Para Tahlil
