Şu ana kadar tartışmanın ve sorunun (zira bu ikisi görüldüğü üzere bir ölçü başka korkulara tekabül ediyor) şimdiki haline göz attık. Yani Mahfi Eğilmez’in bir tvitine, takipçisinin soru sorması… Onun üzerine Kerem Alkin’in Türkiye’de işletmelerin ithal girdisinin çok daha az (%19) olduğunu öne süren önceki bir yazısına atıf yapan bir yanıt yazması… O tviti bir akış (flood) haline getirmesi ve burada “eski moda teorilere takılı kalmış kurum iktisatçıları”ndan kelam etmesi… Bu karşılık “flood”u tartışmayı genişletti. O “kurum iktisatçıları”ndan eski TCMB Baş Ekonomisti Hakan Kara, Kerem Alkin’e yanıt verdi ve Kerem Alkin’in önerdiği cezri/polisiye önlemlerle enflasyonun önlemeyeceğini söyledi.
Kara, ayrıyeten ithal girdi maliyetlerinin enflasyona yansımasının (yani kur artışından enflasyona geçirgenliğin/pass-through) yalnızca maliyetlerden değil beklentilerden de etkilendiğini vurguladı. Yani Hakan Kara’nın tvitinden yorumlayacak olursak, direkt ve dolaylı ithal girdi maliyeti (örneğin %40 bile olsa) şayet bu türlü kur artışları ve sair tesirlerden enflasyon beklentileri devam edecek olursa firmalar fiyatlarını bu beklentiler dâhilinde önden yüklemeli olarak daha yüksek belirleyebilir.
Hakan Kara tıpkı vakitte bahisle ilgili son tvitlerinden birinde biraz evvel üstte özetlediğimiz Akgündüz ve Fendoğlu (2019) çalışmasına atıf yaptı ve bu bağımlılığın % 19 değil % 45 olduğunu söylemiş oldu.
Bu tartışmasın da aslında daha da evveliyatı var… (Eskiler olsa “cemaziyel evveli” derlerdi )
Madem bizde o denli diyelim… Tartışmamızın cemaziyel evveli iktisatçı Mustafa Sönmez ile Prof. Asaf Savaş Akat’ın dolaylı yoldan tartışmaları… Değinmesek olmaz.
Bu tartışmanın kısa bir özeti şahsen bu mevzuyu araştıran bir yazıda bulunabilir: “Türkiye Iktisadının Gerçekleştirdiği İhracatın % 70’inin İthalata Bağımlı Olduğu Savı Hakikat Değil.” (https://www.malumatfurus.org/ihracatin-ithalata-bagimlilik-orani-yuzde-70-mi/ )
Yazıya nazaran Mustafa Sönmez 2007’de yazdığı bir yazıda İhracatın ithalata bağımlılığını % 70 olarak, 2019’da yazdığı bir yazıda ise % 60 olarak bulur. Sönmez bu hesaplamalarını Dâhilde Sürece Rejimi (DİR) denilen ihraç edilecek eserlerde girdi olarak kullanılacağı için vergi muafiyeti tanınan ithalat ölçüsüne dayanarak gerçekleştiriyor.
Sönmez 2019’daki yazısında bu hesap formülünden kalkarak şöyle yazıyor:
“Yıldan yıla değişse de DİR çerçevesinde yapılan ihracat meblağının yüzde 60’ı dolayında teşvikli ithalat müsaadesi aldığı anlaşılıyor. Örneğin 2010 yılında 55 milyar dolarlık ihracat için 33 milyar dolarlık teşvikli ithalat müsaadesi alındığı ve bunun ihracatın yüzde 60’ına ulaştığı görülüyor. Tekrar 2017 yılında 62 milyar dolarlık ihracat için 34 milyar dolarlık teşvikli ithalat izi evrakı alındığı görülüyor. Bu da ihracatın yüzde 55’i demek…
2003-2017 aralığında bakıldığında ithalata bağımlılık ortalama yüzde 60’ı bulurken bölümden kesime değişebilmekte. Ana metal, bilgisayar, elektronik üzere kısımlarda ithalata bağımlılık yüzde 75’i bulurken arabada genelde yüzde 60, besinde yüzde 50 dolayına ulaşabiliyor.” (http://mustafasonmez.net/ihracatin-ithalata-bagimliligi-yuzde-60-al-monitor-12-mart-2019/ )
Asaf Savaş Akat da İktisat ve Toplum mecmuasında tam aksi bir tezi öne sürdü. Tıpkı OECD yahut Özcan-Tok, Sevinç (2019)’de öne sürüldüğü üzere ihracatın ithal girdi bağımlılığının hiç de yüksek olmadığını söylüyor. Asaf Hoca %70 ithal bağımlılığı tezini evvel bir kent efsanesi sonra da ideolojik bir tavır olarak niteliyor.
“Kent efsanesinin gücünden etkilenmemek mümkün değil. Olağanüstü somut bir oran da getiriliyor: % 70. Böylelikle yapılan her 100 dolarlık ihracatın 70 dolarının ithal girdilerden oluştuğunu anlıyoruz. Aslında % 70 oranının kendisi de manidar; sağda solda daima birebir sayı tekrarlanıyor. Doğal olarak nereden çıktığını merak ettim. Birinci iş kapsamlı bir Google taraması yaptım. Bir sürü link çıktı; teker teker denetim ettim. İhracatla ilgili çalışmaların birçoklarında ihracatta ithal girdi hissesinin yüksek olduğu tabiri yer alıyor, lakin varsayım mı yoksa sonuç mu bir türlü anlaşılamıyor. Ayrıyeten ne bir oran veriliyor ne de bir ampirik araştırmaya referansa rastlanıyor. Ancak belirli ki bir yerlerde % 70 oranı hesaplanmış! Nerede? Kim tarafından?
(…)
“Sayının kökenini saptayamadığıma nazaran, birkaç spekülasyon yapmamı mazur karşılayacağınızı umuyorum. İngilizce “learned guess” denir. Biri, % 70’in ideolojik olarak yüksek cazibesidir. İhracatın (imalat sanayinin) ithal girdilere çok bağımlılığı Türkiye iktisadının performansı hakkında karamsar bakışlarla uyumludur. Daha açık söyleyelim; Türkiye iktisadı üzerine genel olumsuz yargıları takviyeler. Buna ek olarak, iktisadın uzun müddettir en besbelli zafiyetini oluşturan dış açıkla uğraşta döviz kurunun aktif olmadığı, sorunun yapısal nedenlerden kaynaklandığı savını güçlendirir. Dış dengesizliğin çok kıymetli TL’den kaynaklandığı tezinin çürütülmesi ise dış açıkla para siyaseti ortasında kurulabilecek ilişkiyi da perdeler.” (A. S. Akat, İhracatta İthalat, İktisat ve Toplum, Sayı: 101, Mart 2019, s.8)
Asaf Hoca daha sonra ulusal gelir hesapları ve katma kıymet oranları üzerinden eşitlikler oluşturarak bu %70’i o eşitsizliklere uyguluyor ve ne bu türlü bir oranın ne de buna yakın oranların (%60-50 vb) mümkün olmadığını, saçma olduğunu öne süren bir hesaplamaya girişiyor:
“Kent efsanesinde tekrarlanan % 70 sayısının saçmalığını saptamak için altyapıyı kurduk. Formüle uygulayınca, Türkiye’de bir ünite (dolar) ihracat yapmak için 2.33 ünite (dolar) ithalat gerektiği anlaşılıyor. İhracat = % 70 ithal girdi + % 30 brüt katma bedel İthalat/KD oranı = 70 / 30 = 2.33
2018 dış ticaret dataları elimizde: ihracat 168 mil.$, ithalat 223 mil.$. Artık % 70 oranını uygulayalım. İhracattaki ithalatı 118 mil.$ (168 x 0.7), ihracatta yaratılan katma bedeli 50 mil.$ (168 – 118) buluruz. Buna nazaran, ithalatın yarıdan fazlası ihracata girdi oluyor. İç kullanım için (diğer kesim girdileri artı sonuncu tüketim) yalnızca 105 milyar dolar kalıyor.” (A. S. Akat, age, s. 9)
Asaf Hoca çok deneyimli bir iktisatçıdır. Ama biraz teatral konuşmayı sever. Yazısına da bu yansımış. Zira yaptığı hesabın kendisinin doğruluğu ve yanlışlığı bir diğer problem lakin, bu yazıda, üstte verdiğimiz ve ihracatta imalat sanayiinde çok yüksek ithal girdi sayıları veren ampirik çalışmalardan hiç bahsetmiyor. (Bazısı onun yazısından sonra yazılmış olduğundan bu olağan; lakin başka birtakımı mesela Saygılı ve öbürleri çok evvel yazılmış)
Daha tuhafı eleştirdiği o iddiayı Mustafa Sönmez’in lisana getirdiğinden de habersiz üzere. Yalnızca Google araması ile, biraz da kızgınlıkla kaleme sarılmışa benziyor. Neyse ki bu çeşit kaynakları daha sonra “Addendum” diye ayrıyeten yazdığı bir son kısımda yazıya eklemiş. Yani yazarken değil daha sonra, (belki de mecmuanın editoryalı tarafından bilgilendirildikten sonra) haberi olmuş. Sönmez’in tezine artık “saçma yahut imkansız” diye bir söz kullanmıyor “addendum” da; bilakis, OECD sayılarıyla DİR hesaplaması ortasındaki farkın nedenini sorguluyor. Makul olarak gördüğü birtakım açıklamaları şöyle anlatıyor:
“…ilk akla gelen hipotez ithalat oranı yüksek firmaların DİR’i tercih etmesidir. Bu türlü ise, ihracatın geri kalan % 55’inde ithal girdi oranını düşük olacaktır.” (Akat, age, s. 12)
Ancak bunun bu türlü olması için akla uygun bir sebep gösterilmiyor Akat’ın çalışmasında.
Akat bunun üzerine Korkut Boratav’ın bu bahiste bir teklifte bulunduğunu söylüyor. Sıkıntıyı açıklayacak bir teklif beklerken, Boratav’ın Akat’a Erdal Özmen’in (Özmen 2015) bakmasını önerdiğini anlıyoruz. Araştırmada 1995’te %11, 2000 yılında %15 olan yurtdışı katma pahanın (yani ithal girdi oranı) 2008’de %26’ya düşmüş olduğu gösteriliyor. Buradan ithal girdilerin git gide hızlanan bir tempoyla yerli orta mallarının yerini aldığını görüyoruz. Şayet git gide hızlanarak bile değil 2000-2008 ortasındaki %73’lük artışla artmaya devam etse 2016’da bile bu oranın %45 olması gerekir ki, bu oran da zati daha evvelki araştırmalarda sık sık karşımıza çıkan bir ithal girdi oranı. Ancak Akat bu çalışmadan şu sonucu çıkarıyor:
“Buradan 2008 ihracatta ithalat hissesinin % 26 olduğunu anlıyoruz. (…) Hadisedeki bilmece, E. Özmen üzere titiz ve saygın bir araştırmacının OECD-TIVA bilgileri üzerinden ihracatta ithalat hissesinin % 20’ler mertebesinde olduğunu göstermesine karşın “% 70” efsanesinin gücünü sürdürmesidir.” (Akat, age, s. 12)
Akat bu türlü söylüyor ancak ihracattaki “ithal girdi oranında yüksek denecek bir durum yok” formundaki tezini artık pek ikna edici olarak savunamadığını düşünmüş olmalı ki bu sefer de Ege Cansen’in kendisine (yukarıda çok uzunca anlattığımız) Saygılı ve öteki. (2010) çalışmasını hatırlattığını söylüyor. Bu mevzudaki literatürde imalat sanayi üretim ve ihracatında ithal girdi oranının çok yüksek olduğu tezini asıl ortaya atan klasik çalışma olduğunu evvelki sayfalarda uzun uzun anlattığımı düşünecek olursak, bu çalışmaya niçin referans verdiğini anlayamayışımı siz okurlarım eminim ki anlayışla karşılayacaktır. Hocamızın, kendi tezinin tam zıddını savunan bu çalışmadan nasıl yararlandığına bakıyorum. Şöyle alıntılıyor Asaf Hoca:
“Girdi-Çıktı tabloları kullanılarak yapılan hesaplamalar dolaylı ve dolaysız ithalat gereği katsayısının iktisat genelinde 1979 yılındaki %7,6 düzeyinden, 1990 yılında % 12,8, 1998 yılında % 12.6 ve 2002 yılında % 15.1’e çıktığını göstermektedir. Kelam konusu oranların imalat sanayiinde daha yüksek olduğu ve, sırasıyla, % 11,6, % 20,9, % 22,2 ve % 26,7 seviyelerinde bulunduğu kestirim edilmiştir (…) Bulunan oranları OECD-TIVA bulgularına yakınlıkları çok açıktır. Bu dataların 2010 yılında yayımlanmış olmasına karşın “% 70 ithal girdi” efsanesinin bugüne gelmesi gerçekten şaşırtıcıdır.” diyor.
Bu duruma şaşırmamak sahiden imkansız. Zira: 1) Asaf Hoca çalışmadaki yalnızca 2002 girdi çıktı tablosundan üretilen sayısı veriyor. Halbuki çalışmanın özgünlüğü 2007 yılı için çok kapsamlı bir sanayi anketi içeriyor oluşu… 2007 yılındaki anketin verdiği sonuçlar çok daha fazla. Bunun için üstte verdiğim 7.3 No’lu tabloya bakalım. İmalat sanayi ortalamasında materyal ve hammadde maliyeti içindeki ithal hissesi % 72,6. Gereç ve hammadde toplam maliyet içinde yüksek bir oran tutmasına karşın maliyetin tamamı gereç ve hammaddeden ibaret değil. O yüzden ilgili çalışmanın Biçim 7.5’indeki “malzeme ve hammadde maliyetinin yerli ve ithal bileşenleri” (Petrol dalı hariç) % 61,8. Asaf Hoca’nın da kabul ettiği üzere, petrol kesimi neredeyse büsbütün ithal girdiye dayandığından o da hesaba dâhil olsa durumun ne olacağını varın siz hesaplayın. Pekala Asaf Hoca nasıl olur da bu çalışmanın ana fikrini ıskalayabilir. Büyük bir ihtimalle yazıyı kaleme almadan evvel bu çalışmaya bakmadığı için. Son dakikada Addendum’a eklerken Ege Cansen’in ihtarıyla bakmış ve içinde kendi tezine uygun olduğunu -o ivedi bakışla zannettiği- birinci pasajı almış olmalı.
Denilebilir ki buradaki sayılar imalat sanayi için halbuki Asaf Hoca ihracattan bahsediyor. Lakin kelam konusu çalışmadaki anketteki firmaların tahminen matbaacılık dalı vb üzere bir ikisi hariç bilhassa pek yüksek ihracat oranlarına sahip olduklarına işaret etmeliyim.
Sonuçta Asaf Hoca’nın Mustafa Sönmez’in DİR hesaplamalarına verdiği makalesindeki en ikna edici tez Addendum kısmımın en başlarında anlattığı tez:
“Sönmez’le fark nereden kaynaklanıyor? Onun dataları DİR müsaade dokümanlarından; tablo ise fiili DİR ihracat ve ithalatını yansıtıyor. Firmaların önlemli davranarak gereksinimlerinin üzerinde ithalat müsaadesi aldıklarını düşündürüyor.” (Akat, age, s. 11)
Yani Sönmez’in hesaplamalarındaki “abartı” firmaların Dâhilde Sürece Rejimi teşvikinden kullanacaklarından çok daha fazla ithal müsaadesi almalarından kaynaklanıyor. Gerçi bu rastgele bir sene kelam konusu olduğunda pekala mümkün lakin firmaların yıllar boyunca sürekli ve kullanacaklarından çok daha fazla ithal müsaadesi almalarının özel bir sebebi niçin olsun, orası da farklı bir meçhul.
Gelelim tartışmanın son bölümüne…
Malum bu tartışma Mahfi Eğilmez’in bir paylaşımına sorulan bir takipçi sorusu üzerinden başlamıştı. O nedenle son kelamı de Mahfi Hoca’ya verelim. Bahisle ilgili bütün tarafların fikirlerini söylemesinden sonraki son yorumu şöyle:
Yani Mahfi Eğilmez endüstrinin ithal girdisinin kendi deneyimlerine nazaran tekrar de Saygılı ve öbür. (2010)’da zikredildiği üzere %55-60 bandında olduğu kanısında.
Kerem Alkin’in %16-19 bandında bir ithal girdi oranı tezine bazıları de Borsa şirketleri bilançosundan örnek vererek karşı çıktı.
Hakikaten de bilançolara bakıldığında Arçelik’in ithal/ihraç oranı % 55, Vestel’in % 46 gözüküyor. Dikkat edilmesi gereken şey buradan ihracat içindeki ithal girdi oranı çıkmaz; zira o ithalatın bir kısmı iç pazar için üretilen mallarda da kullanılıyor.
Bu paylaşıma Prof. Burak Arzova’nın Twitter’da karşılığı olumlayıcı istikamette ve Mustafa Sönmez’in tekniğini hatırlatır bir paylaşım: “Çok haklısın. Maalesef %16 hesaplaması yapılırken direkt ithalat ve ihracat sayıları temel alınıyor. Meğer Dâhilde sürece rejimi kapsamında yapılan ithalat ihraç emelli olduğu için temel 1. Gösterge bu olmalı. Buna bir de yerli girdi içerisindeki ithal hissesi eklenince oran bu.”
Tartışmaya katılanlardan biri de tıpkı vakitte Prof. Kerem Alkin’in kardeşi olan Prof. Emre Alkin. Emre Hoca karman çorman hale gelmiş bu tartışmada tutumunu daha geniş çaplı bir araştırma yapılması önerisi tarafında kullanıyor:
“Sektörden kesime üretimde dışa bağımlılık değişiyor, hasebiyle “ortalama tuzağı”na düşmemek için kapsamlı bir çalışmanın ortaya konması gerekir. Kabul edilmiş istatistik metotlarına nazaran yapılmış bir çalışmaya ben rastlamadım.”
Tartışmanın değerli taraflarından eski TCMB Baş Ekonomisti Hakan Kara ise daha evvel paylaştığımız üzere Emre Alkin’e şu yanıtı vererek üstte bizim de kısaca değindiğimiz araştırmaya dikkat çekiyor:
“Aşağıdaki çalışma kapsamlı mikro bilgiler kullanarak ihracatta ithal girdinin (dolaylı tesirler dâhil edildiğinde) yüzde 45 civarında olduğunu buluyor. Buna finansman girdileri dâhil değil. Döviz borçluluğu dikkate alınırsa bu oran daha üst gidebilir.”
Günün sonunda tarafların birçok herhalde ittifakla keşke DPT üzere bir kurum bunu derli toplu çalışsa ve düzgün ve şimdiki bir rapor çıksa hissiyle ayrılıyorlar. Bu minvalde bir soru soran takipçisine Mahfi Bey’in karşılığı: “DPT mi kaldı?”
Evet herhalde Türkiye iktisadında son yıllarda edilmiş en acıklı kelamlardan biri: DPT kalmadı ki!
Bu tartışma tahminen iktisatçıların kendi ortasında teorik bir sorun olarak kalacaktı…
Şayet 11 Eylül tarihinde beklenmedik ve programa alınmamış bir formda Moody’s Türkiye’nin notunu düşürmese ve not düşüren açıklamasında döviz kurunun yükselmesi Türkiye’de artık ihracatın artmasında da işe yaramıyor demeseydi…
Artık artık bu tartışmanın bir sonuca vardırılması ve durum bu türlü değilse Moody’s’e bu türlü olmadığının hakikat dürüst bilgilerle gösterilmesi, yok bu türlü ise bunu düzeltmek için ne yapılacağının açıklanması gerekiyor; hem de hemen. Yani sorun bırakınız teorik bir sorun olmayı, yalnızca gerçek ve kıymetli bir sorun olmaktan da çıktı, pratik, son derece şimdiki ve hemen çözülmesi gereken bir sorun halini aldı.
Iktisadın şimdiki kaptanı Berat Beyefendi tarafından, ülkeyi çıkışa götürecek yolun rekabetçi bir kur ile yükselecek bir ihracat performansı olarak gösterilmesi de bu sorunu gerçekten yakıcı bir hale getiriyor.
Çünkü şayet bu yazıda açıkladığım “Türkiye’de ithal girdi oranı ihracat ve endüstride yüksektir” tezi doğruysa Berat Bey’in bu “strateji”si de geçen yıldan bu yana izlediği “kredi ile ekonomiyi büyütme” projesi üzere sonuçsuz kalacak demektir. Yan öbür bir çıkış yolu bulunmalı yoksa Türkiye iktisadının çıkmaz yolda çamura saplanmış bir öbür denemeyi kaldıracak gücü artık maalesef namevcut.
Pekala durum sahiden bu mu? İsterseniz onu da yazının sonuç kısmında anlatmaya çalışayım.
YAZININ 4. BÖLÜMÜNDE TARTIŞMANIN KENDİSİ VE TARAFLARI HAKKINDA KENDİ YORUMLARIMI YAZACAĞIM
Para Tahlil
