Türkiye’de yaşamak güya her gün tıpkı güne uyanmak üzere son yıllarda.
Global ölçekte yaşanan COVID-19 krizinin sıhhat ve ekonomik tesirleri, üretimden globalleşmeye her alanda değişim gereksinimi, işsizlik sorunu, büyümeyi değişen davranış kalıplarına karşın yine sürdürülebilir bir kalıba oturtabilmek tartışmaların temel bahisleri ortasında.
Lakin, biz hala hasta-vaka oyalaması, faiz artırıldı da mı arttı yoksa artırılmadan mı arttı; iktisat datalarında manipülasyonun derecesi ya da yeni ekonomik programında bariz tutarsızlıklar üzere hususlarda akıl kullanarak bir yorum yapmaya çalışmakla yorgunuz.Yanlış olanda neredeyse her alanda ısrar edilirken, yanlışın neden yanlış olduğunu kanıtlamaya çalışmak zorunda kalmak yeni ufuklara baş yormamız gereken vakti çalıyor.
Bu hafta yapılan Dünya Bankası-IMF toplantıları Türkiye’de hapsedildiğimiz bu kısır döngü içinde nispeten beyin hücresi yenileyici tartışmalar içerdi. Önemsenecek tartışmalardan bir tanesi de, 2007-2008 ve 2020 global ekonomik şokları periyodundan sonra ortaya çıkan yeni gerçeklere zati sıkıntılı olan global ekonomik tertibi daha adil bir paylaşımla adapte edebilmenin bir yolu olup olmadığıydı.
Bu tartışmayı açmadan evvel, hem IMF’nin, hem de Dünya Bankası’nın açıklanan son Ekonomik Görünüm Raporu’na nazaran hayli karamsar olduklarını vurgulamak gerek. Her iki kurum da 2020’de derin bir sakinlik öngörmeye devam ediyor. Global daralma varsayımları Haziran’daki üst taraflı 0,8 puanlık revizyona karşın %-4,4. 2021 yılında global büyüme varsayımı %5,2 olsa da bu sayı bir toparlanmadan çok bir reaksiyon hareketinin sonucu. Zira finansal şartlardaki iyileşmenin iktisada kredi akışını sürdürmesine yardımcı olmasına karşın, ekonomik görünüm hala hayli belgisiz. Likiditenin şişirdiği borsa değerlemeleri nedeniyle mali piyasalar ile zayıf ekonomik aktivite ve belgisiz görünüm ortasındaki kopukluk devam ediyor.
Aşının yaygın kullanımına bağlı olarak iktisat süratli bir formda toparlanırsa bu boşluk daralabilir. Fakat iyileşme gecikirse, örneğin virüsü denetim altına almak beklenenden daha uzun sürerse yeni zelzeleler yolda görünüyor.
IMF Lideri Georgieva’ya nazaran, nasıl 1944’te II. Dünya Savaşı’nın yıkımını aşmak için Bretton Woods’da IMF-Dünya Bakası’nın temelleri atıldıysa, bugün de bir milyondan fazla cana mal olan, dünya iktisadını bu yıl %4,4 küçültecek ve tahminen 11 trilyon dolarlık kayba yol açacak salgının ekonomik felakete dönüşen tesirleri ile savaşmak için yeni Bir Bretton Woods anı yakalanmış durumda.
Geçmişle kıyaslandığında paradoksal bir biçimde artan yoksulluk ve gelir adaletsizliği ile uğraşa davet yapan IMF, yeni bir yol haritası önermekte.
Kalıcı bir ekonomik iyileşme için pandemiyi yenmenin öncelik olduğunu anlatırken, yaratılan tedavi ve aşıların tüm ülkelerin erişimine açık olmasını öneriyor. Sıhhat krizinden kalıcı bir biçimde çıkana kadar personeller ve işletmeler için verilen takviyelerin devamı daveti da yapıyor.
12 trilyon dolarlık global mali hareketleri ve merkez bankalarının fazladan yarattığı 7,5 trilyon dolar genişlemeyi orta vadede istikrarlı büyüme için yetersiz gören IMF, bu senkronize tedbirler sayesinde yıkıcı makro-finansal parçalanmaları engellemiş olsa da, orta vadede yeni finansal riskler biriktiği onuşunda uyarıyor.
Yeni bir Bretton Woods anı, ya da diğer bir tabirle on yıllardır halı altına süpürülen global ekonomik sistemin sıkıntılarına deva arayışının iste bu ortamda gelmesi gereğinden bahsediyor IMF Lideri. Önümüzdeki yıllarda belirleyici olacak “Uzun Tırmanış” (Long Ascent) devrini “zor, istikrarsız, belgisiz ve gerilemeye meyilli” olarak tanımlarken, bu güçlü periyodun kalıcı problemleri çözme talihi yaratması gereğinden bahsediyor.
Uzun Tırmanış periyodunda tahlil bekleyen sorun başlıkları olarak gayede düşük üretkenlik, yavaş büyüme, yüksek eşitsizlikler, yaklaşan bir iklim krizi var. Amaç, daha dirençli, sürdürülebilir ve kapsayıcı bir dünya inşa etmek.
Pekala, bu kavramların içi nasıl doldurulacak?
Gerçek iktisat siyasetleriyle elbette.
Hakikat geniş bir kavram, lakin kelam konusu iktisat olunca doğrunun yolu bilgi sahibi ortak akıldan geçiyor. Maceracı, günü kurtarıcı, tek bir adamın ağızından çıkanı kabul eden değil. İhtiyatlı makroekonomik siyasetlerle güçlü, emniyetli kurumların büyüme, istihdam ve iyileştirilmiş hayat standartlarına odaklanması.
Şimdi salgın devam ederken ve salgının ekonomilerde yarattığı kaybın yerine konması daha yıllar sürecekken, destekleyici siyasetlerin devam ettirilmesi kıymetli.
Bunun için örneğin keşke Yeni Ekonomik Program (YEP) üzere hayal dünyasında oy pazarlamaya çalışan bir orta vadeli plan yerine, salgının nakdî ve mali siyasetlerle desteklemeyi hedefleyen emniyetli, manalı ıslahatlar içeren, güçlü bir orta vadeli çerçeve yaratılmış olabilseydi Türkiye’de 2021-2023 periyodu için.
Zira ticareti, rekabetçiliği ve üretkenliği artırmaya yönelik ıslahatlar motamot IMF’nin tarifiyle “gelecek için çok gereksinim duyulan dayanıklılığı oluştururken şu anda siyaset aksiyonu için inanç oluşturmaya” yardımcı olur.
Türkiye son açıklanana YEP ile bu treni de kaçırmış görünüyor ne yazık ki.
Öbür yandan bir de artan borç sorunu var global iktisatta yeni gündem oluşturturken, orta vadeli büyümenin suratını kesen.
Salgın harcamalarıyla artan kamu borcunun sunduğu riskleri dikkatli bir halde izlemek gerek. Gelişmiş ekonomilerde kamu borcunun GSYİH’ye ortalama oranı %125’e, gelişmekte olan piyasalarda GSYİH’nın %65’ine ve düşük gelirli ülkelerde GSYİH’nın yüzde 50’sine yükselecek seneye.
Borcun yüksekliğinin ötesinde, sürdürülemez olduğu yerlerde yine yapılandırılmalar gündeme gelecek. Bu da tabi borç şeffaflığının artması ve daha iyi alacaklı-borçlu uyumu gerektiriyor.
Türkiye’de pandemi öncesinde 2018’de yaşanan kur krizi özel kesim borcunu odağa taşımıştı. Artık yüksek enflasyon, yalnızca bu sene %25 değer kaybeden TL, yükseltilmek zorunda kalınan faiz ve harcanan döviz rezervleri nedeniyle Türkiye özel kesiminin borcu yeniden tartışmaların odağında. KGF nedeniyle gereğince şeffaflık esasen yokken bir de pandemide kamu bankalarının şişen kredileri borç problemini derinleştirmiş durumda.
Yeni devrin yeni ekonomik sorun alanlarına uygulanacak siyasetlerinin zati gelir adaletsizliği altında sıkışan kalabalıkları rahatlatacak halde tasarlanması da kıymetli. Kaliteli ve çağdaş eğitime, sıhhate yatırım yapmak kural. Artan eşitsizlik ve süratli teknolojik değişim, fırsatları artırmak ve eşitsizlikleri azaltmak için güçlü eğitim ve öğretim sistemleri gerektiriyor. Yalnızca cinsiyet eşitliğine yatırım yapmak bile en eşitsiz ülkelerde GSYİH’yi ortalama %35 artırabilir. Dijitalleşmeye yapılacak yatırım yoksulluğun üstesinden gelmeye yardımcı olacak güçlü bir araç olarak, finansal içermeye de yardımcı olur.
İklim değişikliği de tartışma alanlarının merkezinde elbette zira değişimin sonuçları artık net olarak büyüme ve refah için kıymetli tehditler oluşturuyor. İklime bağlı afetlerden kaynaklanan hasar trilyonlarca dolarla ölçülüyor.
Yanlışsız yeşil yatırım ve daha yüksek karbon fiyatları ile 2050 yılına kadar sıfır emisyona ulaşma maksadı benimsenirse, milyonlarca yeni iş yaratmak da mümkün görünüyor. Hem de yapay zekânın emek piyasasından ele geçireceği büyük modüle karşın. Bugünden öteye devam edecek çok düşük faiz oranlarıyla, yanlışsız yatırımlar değerli kâr hisseleri sağlarken, gelecekte hayat kurtaran ve herkes için toplumsal ve çevresel yararlar sağlayan alanlara yer açabilir.
Dünyayı değiştirmek ana gündem unsuru iken, tüm bu mevzular çeşitli forumlarda global ölçekte tartışılırken, YEP’e bir sefer daha bakınca insanın sahiden ağlayası geliyor.
Güldem Atabay
@guldematabay
Para Tahlil
