Siz siz olun, Rus aşısını yaptırmayın, içinde Moskof DNA’sı, ya da saf vatandaşları Ulusal ve Yerli Ekonomik Model’den soğutacak kromozom kırıntıları olabilir. Ne demişler, “Moskof’dan aşı, kara sinekten kaşı olmazmış”. Hazır aşıdan kelam açılmışken, dünyada olay sayısının Eylül sonunda 40 milyonu bulacağını da hatırlatayım. Tüh, tekrar laf lafı açıyor. Hazır Yerli ve Ulusal Iktisat Modeli demişken, Çok Sevgili Abim ve Kimseye Yedirtmeyeceğim Bakanım Albayrak’ın da dün ismini vermek istemediğim zira taraflı yayınlarıyla beni insanlığımdan utandıran bir TV kanalında bu sene iktisadın “eksi %2 ila %1” daralacağı/genişleyeceğini itiraf ettiğini de söyleyivereyim. Tüh, çöpe gitti %5 büyüme.
Hazır salgın ve iktisattan kelam açılmışken, size iktisat tarihinin 1930-1939 Büyük Buhranı’ndan bu yana en büyük krizinin ortasında olduğumuzu da ifşa edeyim. Evet, bu satırlar Carmen ve Vincent Reinhart’a ilişkin. Foreign Affairs’de yazdıkları ortak makalede, pandeminin ekonomik sonuçlarını “Pandemi Buhranı” olarak nitelendiriyorlar. Reinhart, daha evvel yaptığı araştırmalarda, bu ölçekte bir krizden sonra dünya iktisadının kriz-öncesine dönmesinin 6-7 yıl aldığını da kaydediyor. Doğrudur, 2008 Büyük Finansal Krizi’nden sonra AB 4-5 yıl eski gelir doruğuna geri dönemedi.
Olağan, sonsuz nakdî genişleme ve gerisi kesilmeyen mali takviye paketleri acıyı biraz azaltıyor, lakin yaraları iyileştirmiyor. Reinhart ve Reinhart da makalelerinde niçin yaranın yıllarca iyileşmeyeceğini anlatıyor. Makalede dünya Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ, Piyasalar = GOP) diye ikiye bölünerek tahlil edilmiş, lakin içinde Türkiye için çok kıymetli dersler var.
Birinci yara ihracat ve turizmde daralma. Dünya Ticaret Örgütü’ne nazaran bu sene dünya ticareti %13-31 daralacak, ortasını alsan %20. Üstüne de Mc Kinsey Araştırması’na nazaran $4.6 trilyon kıymetinde mal ve hizmet üretiminin Ticaret Savaşları ve pandemi yüzünde ülke değiştirmesi var. Bu malum “tedarik zincirleri yine düzenlenecek” teorisinin gerçeğe bürünmesi. Bu boyutta “dislokasyonlar” yani genel ekonomik istikrardan sapmalar çok büyük kayıplar getirir. Turizm de uzun mühlet kendine gelemeyecek. Zira, aşı maşı yok, olsa da gereksinimi olanlara erişmesi en az bir yıl. Bu mühlet zarfında da salgın kuduracak. Hkümetler ekonomik ve ruhsal nedenlerle tekrar yurtçapında karantinalara başvurmasalar dahi, şuurlu halk bölümü istekli olarak meskenine kapanacak. Kimse salgından kırılan bir ülkede mahpus kalmak istemez. Turizm artık sanal, yahut “ev içinde” yani iç turizm. Bu iki nokta Türkiye’yi çok yakında ilgilendiriyor, zira turizm olmazsa, büyüyemeyiz. Hesabı kolay. Turizm geliri yoksa, GSYİH’de büyüme dev bir cari açığa yol açar, onu da TCMB’nin mütevazi FX rezervi finanse edemez. Ancak, şayet hukuk devleti ve güçlendirilmiş parlamenter sisteme geçersek, yukarda andığım yeni tedarik zincirlerinden sağlam bir lokma koparırız. Geçecek miyiz?
Reinhart’ların bir öteki üstünde durduğu nokta uzaktan eğitim. Bakın, güya makale bizim için yazılmış. Biz de birinci semestire uzaktan başlayacağız, ve inanın bana olay sayılarında artış süreceği için yakına gelemeyeceğiz.
Neyse, makale şöyle diyor. Uzaktan eğitim bilhassa GOÜ’de fırsat eşitsizliği doğuruyor. Hali-vakti yerinde olanların gıcır gıcır wi-fi kontağı var, ya da evlatlarına alırlar bir akıllı telefon, çocuk okulda mı, değil mi, farketmez bile. Fakat ya yoksullar? Hakkari’de, Artvin’de Gümüşhane’de herkeste wi-fi var mı?
Bir öteki deyişle, Z Nesli ve gerisinden gelen jenerasyon en az bir yıl düşük kaliteli eğitim alacak. Bu kuşak işgücüne katıldığında kâfi maharetlerle donatılmayacak. Aslında, onlar işgücüne girdiğinde de onları istihdam edecek ucuz emeğe dayalı, taşıma, turizm, perakende, gıda-içecek üzere bölümler daralmış olacak. Hala Türkiye’de genç işsizliği %25. Sanki iki sene sonra yüzde kaç olur? Ben kaygımdan iddia yapamadım doğrusu.
Hem Reinhart’lar hem de IMF blogu GOÜ ve şirketler ortasında iflas ve temerrütlerin artmasından kaygılanıyor. Düşünün, tedarik zincirleri yer değiştiriyor, hizmet dalları uzun mühlet daralıyor, ve artık daha dijital bir yaşama geçtiğimiz için bir çok şirket yeni imkanlardan yararlanamıyor. Büfe, kahvehane, küçük ensaf dijitalleşemez ki?
Bana sorarsanız, Türkiye kur şokunun yanında, yakında bir de iç ve dış borç temerrüt tehlikesi ile yüzyüze gelecek. Nedeni de kolay. Dışardan borçlanamıyoruz, zira maliyeti acaip değerli. İçerde borçlanırken ödeyeceğimiz faiz yükseliyor, zira TCMB ibadullah para basmıyor. Bugün TCMB ne yaptı, bilin bakalım?
“TCMB’den bugün önümüzdeki hafta gerçekleşecek kritik Para Siyaseti Şurası (PPK) toplantısı öncesinde sürpriz bir adım geldi. Faizi bankaların tekliflerine nazaran belirlenen klasik ihale usulüyle 1 aylık vade ortalama yüzde 10,96 kolay faizle 20 milyar TL verildi. İhaleye 139,6 milyar TL teklif geldi. Oluşan ortalama faiz siyaset faizinin 271 baz puan üzerinde gerçekleşti ve faiz arttırım beklentilerini pekiştirdi” (BloombergHT).
Ehh, ucuz kreyi alan lakin bir türlü ödeyecek ciro üretemeyen KOBİ, kredi faizleri 5-6 puan yükselince ne yapacak dersiniz?
İşsiz çok, hükümet hizmetler toparlanamadığı için vergi tahsilatı yapamıyor, lakin salgın devam ettiği için toplumsal yardım harcamaları katlanarak sürüyor. Berat Albayrak dün yeni bütçe açığı maksadını ulusal gelirin %5-6’sı olarak kestirim etti.
Dünya ha bugün, ya yarın kendine gelecek diye Şam Salağı üzere riske bakmadan her türlü menkulu alan fonlar çok acı bir dayak yiyecek. Bize gelince, yoksullaşacağız, fakat ossssun. Oruç Reis Ege’de Yunan’a baş tutuyor. Bandır bandır ye.
Kaynak makaleler
Foreign Affairs: Pandemic Depression
IMF blog: EM not out of woods, insolvency risk rising
FÖŞ
FÖŞ yazdı: Paşa, paşa faiz artıracaksınız, Paşam!
FÖŞ anlattı: Türkiye İç ve Dış Borcunu Ödeyebilecek mi?
Şahsi websitemi ziyaret etmenizi rica ederim, adresi burada
https://twitter.com/AtillaYesilada1
Para Tahlil
