Nuryel Rubini’yi okumayı severim, kriz kahini olduğu için değil, üniversitedeki öğrencileriyle sık sık alemlere aktığı için. Ayrıyeten, Nuryel Rubini daima olumsuz kehanetler savururken, bana çok benziyor: Herkesin çok optimist olması ikimizi korkutuyor. Zira krizler herkes fırtına beklerken çıkmaz. Umursamazlık ve kolay para hırsı tepe yaptığında çıkar.
Uzun vakittir 2022 sonrasında yüksek enflasyon sürecek mi, yoksa 1990’lardan bu yana olduğu üzere teknolojik evrim ve Çin ve Hindistan üzere üretim devlerinden gelen deflasyonist baskılar mı hakim çıkacak sorusuna karşılık arıyorum.
Artık karşılığı az-çok çözdüm- ve olağan ki şaşırmayacaksınız- karşılığım global stagflasyona çok az kaldığı istikametinde. Stagflasyonu herkes biliyor, lakin statik tarifini. Yani, iktisat küçülürken fiyatlar yükselirse, stagflasyondayız. Ancak dünya dinamik. O yüzden bu kavramı da süreç olarak tekrar yorumlamalıyız: Zayıf büyümenin merkez bankaları fiyat istikrar gayeleri ötesinde enflasyonla el ele gittiği dünyaya stagflasyonist diyoruz. Örnekleyelim: Dünya iktisadı %3 yahut altında büyürken, %5 civarında bir enflasyon da stagflasyon teşhisini hak eder.
Nuryel Rubini Project Syndicate için kaleme aldığı “The Stagflation Threat Is Real” başlıklı makalesinde, enflasyonun 2022 sonlarında düşüşe geçeceğine inanarak sabit sermaye yatımı yapan, iktisat siyaseti belirleyen ya da riskli varlıklara fikirsizce yatırım yapanları uyarıyor.
Covid-19’un beraberinde getirdiği emek pazarı arz-talep dengesizlikleri ve tedarik zinciri aksamaları halihazırda enflasyonun en önemli nedeni, buna eyvallah. İyimserlerin tezi de “Seneye salgın, biter kaygılar gider”.
Hayır bitmez, zira Covid-19 olayları tüm dünyada tehlikeli bir artış sergiliyor. Worldometer’dan arakladığım aşağıdaki grafiğe birinci baktığınızda, 7 günlük hareketli ortalama ölçümünde günlük olay saysıı geriliyor diyorsunuz.
Lakin, grafiği soldan sağa inceleyin, Covid-19 dalgalar halinde vuruyor. Bu sefer tepe bir öncesinden daha düşük düzeyde gerçekleşti, lakin trend hala artış tarafında. Varlıklı ülkelerin muhtaçlıklarının 10 katı aşı stoklayıp Gelişmekte Olan ve Yoksul Ülkelere yardımı esirgemesi küresel manada salgının uzun mühlet bizimle birlikte olacağını düşündürüyor. Bir neden daha var Covid-19’un bitmeyip küresel endemi evresine geçeceğini düşünmek için: Türkiye’de de görüyoruz, toplumun %15-25’i başına tabanca dayasan aşı olmayacak. Bunları çeşitli kısıtlamalarla toplumsal hayat ve ortak yerlerden men etmek de siyasi açıdan çok tuzluya oturacak. Kışın Sevgili Liderimiz Erdoğan da bu acı gerçeği keşfedecek.
Bir öbür deyişle, Covid-19 kaynaklı tedarik zinciri aksamalarının “yakında” düzeleceğini düşünmek için kâfi done yok. Tedarik zinciri başlığında atlanan ikinci nokta ise ABD-Çin-Rusya gerginliğinin kritik hizmet ve yüksek teknoloji mallarında hür ticareti bitirdiği. Artık, şirketler devletin ilişkin olduğu bloğa yakın yahut müttefik ülkelerde tedarik merkezlerine yönelecek. Lakin, tedarik zinciri kurmak kadar vakit alan ve kıymetli bir tertip da az bulunur. En az 5 yıllık bir mühlet zarfında tedarik zincirleri savrulup duracak. Her aksama-kopma da maliyet enflasyonunu üst itecek.
İkinci sorun ise istihdam pazarında dengesizlik. Coid-19’un bilhassa çocuklu bayanların işgücüne geri dönmesini engellediğini biliyoruz. Ek olarak, bu yaz da turizm ve konaklama-ağırlama dalları tam kendine gelemedi. Bunları bir-iki sene içinde atlatabiliriz. Velakin asıl sorun bunlar değil. Asıl sorun pandemiden evvel başladı. Sanayi 4.0, Yapay Zeka ve Objelerin Internet’i zati kalıcı işsizliği körüklüyordu. Bu 3 teknolojinin işdünyası tarafından benimsenme suratı pandemi nedeniyle katlandı. Bir diğer deyişle, bugün işgücü pazarının kenarında sıra bekleyenlerin büyük kısmı ebediyen iş bulamayacak, ya da çok daha düşük fiyatlı işlere razı olacak.
Sonuçta, arz tarafında Covid-19 kaynaklı ve teknolojik evrimden kaynaklanan 2 büyük ve uzun soluklu şokun ortasındayız. Stagflasyonun birinci ayağı olan fiyat artışlarında hızlanma bu mecradan gelecek.
İkinci boyut ise talep. Bir şeyi talep etmek için gelir lazım. Pandemi esnasında orta ve düşük gelir sınıfı çok irtifa kaybetti. Şayet $15 trilyonu aşan kamu direkt takviyesi olmasa, bugün dünyada Komünist İhtilali başlamıştı. Fakat salgının sonuna gelindiği çıkarımı politikler ve merkez bankacıları ortasında da yaygın. Onlar da biran evvel ekonomik OHAL’i sonlandırıp, bütçe açıkları ve para arzını yavaşlatacak bir duruşa geçme kederine düştüler.
İkinci nokta da şu, şayet insanlık bu felaketten tek bir şey öğrendiyse, o da gerek banka mevduatı, gerekse sıhhat ve işsizlik-emeklilik sigortası yordamıyla tasarruflarını artırması gerektiği. Devlet her vakit sizin gerinizde olmayabilir. Emek pazarından gelir elde edenlerin tahminen %50’nin tüketim eğilimi kalıcı olarak düşecek.
İşte, size dinamik bir stagflasyon görüntüsü. Pekala elimizde somut delil var mı? Elbette var. Dünya iktisadında aylık gelişmeleri JP Morgan-IHS küresel bileşik PMI anketinden takip ederiz. Ağustos’ta manşet bedel 55.8’den 52.6’ya ve 7 ayın en yavaş temposuna geriledi. Ekonomik aktivite olarak başta Japonya ve Çin daralmaya geçtiler. ABD ve Euro-bölgesi’nde aktivite suratı zayıfladı. Yavaşlama hem imalat sanayi hem de hizmetler bileşenlerinde gözleniyor. Öte yanda, hem gird fiyatları hem de son fiyatlar yükselmeye devam ediyor. O yükselişin temposu da yavaşladı, lakin yavaşlama üretim cephesine göre o derece besbelli değil.
Özetle, maliyet enflasyonu güçlü talep sayesinde artık tüketici fiyatlarına da sirayet ediyor. Öte yanda, küresel iktisadın arz cephesi çok süratle güç kaybediyor.
Bu makalede Türkiye için de değerli dersler var. İhracat artışının 2022 ve ötesinde sürmesi için OVP denen paçavranın ötesinde yapısal ıslahatları süratle başlatmak kural. Enflasyon besin fiyatlarının istikrara kavuşmasıyla düşmez, yerini ithal malları enflasyonu alır. Ayrıyeten, ölçü olarak ithalatımız değişmese de, dolar bazında yükselerek cari istikrar üstünde baskı yapacak.
Şahsi websitemde son numaraların linki burada
FÖŞ: Türkiye Göçmen, Mafya ve Talan İktisadı Oldu
FÖŞ yazdı: İktisadın geçmişi değil, geleceğini tartışalım
Para Tahlil
