Aylardır konuşulan ve 1997 yılı Ocak ayında yaşanan örneğine misal (aynı ay içinde %70 yükseliş yaşanmıştı) bir hareket olacağı beklenen endeksten sıfır atılması kıssası hiç de beklendiği üzere olmadı ve o tarihten bu yana endeks %13 bedel kaybetti. Endeksin yükseleceğine olan inanışın temelinde, borsanın ucuz kaldığı ve yatırımcıların buna dayanarak ruhsal manada rahatlayacakları ve algılarının değişmesiyle bir arada alımların artacağı yatıyordu. Pay senedi fiyatlarında bir değişiklik olmadığı halde endekse yönelik pazarlanan bu “ucuzladı psikolojisi” pek işe yaramamış olacak ki kısa vadede olumlu bir tesir yaratamadı.
Biraz daha ayrıntılandıracak olursak; 23 Mart 2020’den bu yana orta sıra yaptığı ufak düzeltmeler dışında yükselen trendini devam ettiren endeks, yılbaşından bugüne hala artıya geçebilmiş değil. Halbuki birebir periyotta altın %64, dolar %21 kıymet kazandı ve yükselişini sürdürüyor. Alternatif yatırım araçlarını fark edenler daima enstrüman değiştirerek en yüksek getiriyi arıyorlar ve bu durum seçilen enstrümanda yapay bir yükselişe sebep oluyor. Tıpkı yaklaşık dört ay süren yükselen trendin getirisinin birkaç günde erimesi üzere.
Pekala buna sebep olan temel faktör neydi?
Borsada para kazanmak kolay bir iş değildir. Birtakım vakitler üstte bahsettiğim üzere borsa harikulade bir üst istikametli ivme yaşasa bile para kaybetmeniz muhtemel bir durumdur. Bazen sattığınız pay senedi siz sattıktan çabucak sonra yükselmeye başlayabilir. Bu her yatırımcının başına gelmiştir ve genelde trend başlamadan evvel çok sık duyarız. Bunu önlemenin yolu herkes üzere değil, sürünün bilakis hareket etmek ve onların sizin fikrinize uyacağı vakti beklemektedir. Piyasada al sat yapmadan evvel kurguladığınız bir senaryonuz yoksa muhtemelen oburlarının kararlarına bakarak hareket edersiniz. Bu yalnızca piyasa için geçerli bir durum değildir.
İnsan tabiatında var olan yalnız kalma korkusu gereği ebediyen bir topluluğun ya da bir kültürün kesimi olmak ister ve aldığı kararların büyük bir kısmı yaşadığı toplumun tesiri altında şekillenmiştir. Hal böyleyken finansal piyasalarda sürünün bilakis bir karar almak bir yatırımcı için sahiden zordur, kolay olansa sürüyü takip etmek ve onu taklit etmektir.
Piyasalarda kaygı ve coşku arttıkça sürüyü takip etme davranışı artar. Tıpkı biçimde belirsizliğin artışı da kendi kararlarımızı vermek yerine oburlarının aklıyla hareket etmeyi zarurî kılar. İnsan kendi başına karar vermek yerine diğerinden duyduğuna güvenmeyi ve onaylamayı daha tercih edilesi bulur. Bu durum aslında borsada yararın muvaffakiyetini kendimize, kaybın sorumluluğunu ise diğerlerine atmamızla benzerlik gösterir.
Yatırımcıların daha doğrusu insanların rasyonel olmadığını biliyoruz
Her insanın kayıp ve yararları yorumlama ve bundan etkilenme derecesi birbirinden farklıdır. Çok parası olan ancak bu paranın yalnızca muhakkak bir kısmıyla yatırım yapan kişinin kayıp anında yaşadığı psikoloji ile birikiminin tamamını borsaya yatıran ve birebir düşüşü yaşayan kişinin durumu tıpkı değildir. Birebir formda yerde bulduğunuz paranın yarattığı ruhsal tesirle, çalışıp emek verip kazandığınız para ve bunların harcama biçimi de bir değildir. Beklenmedik bir piyasa hareketiyle yüksek meblağlar kazanmış olmanız sizi iyi bir yatırımcı yapmaz bilakis bir sonraki yatırım kararınızı “kendine itimat anomalisiyle” tıpkı hazzı (getiriyi) tekrar yaşamanız kâfi gelmeyecek, daha yüksek getiri ve risk arayışına girişeceksiniz demektir.
Sürü psikolojisi öylesine gariptir ki bazen 1 lira etmeyecek bir pay senedi 10 lira olunca ucuz olduğunu bazense tam aykırısını düşündürebilir. Zira sürü bir anda fiyatları üst çekebilir ya da çarçabuk çökertebilir. Sürüden biriyseniz bu yapay hareketlere inanır ve ziyan eden pay senetlerinizi uzun vadeli yatırımcıymış üzere tutarak kendinizi kandırmaya devam eder, kar eden pay senetlerini ise süratlice elinizden çıkarırsınız.
Sürü psikolojisi finansal piyasalardaki varlık balonlarının temel sebebidir
Üstteki örneğe ek olarak, Amerika’da 2000’li yılların başında teknoloji paylarında yaşanan dot-com balonunu verebiliriz. Sürü davranışının altında hep yüksek hırs ve bunun beklentisi olarak yüksek kar vardır. Fakat sürü rastgele bir sebep olmasa bile ansızın kararını değiştirebilir ve öncesinde verdiği karardan büsbütün sapma gösterebilir.
Borsaların çoklukla ralli ya da şelale yaptığı devirlerde sürüye katılma davranışı artıyor. Tıpkı yatırımcılar zihinsel güç harcamak istemedikleri ve kendilerini daha inançta tutmak istediklerinden, borsaya girerken ya etrafındaki başka insanları taklit ediyorlar ya da onların kararlarından etkilenerek aslında kişisel manada düşündüklerinde mantıklı görmeyecekleri tuhaf kararlar verebiliyorlar. Bilhassa volatilitenin yüksek seyrettiği vakitlerde araştırma, tahlil, dipnot okuma vb. bahislerle uğraşmak yerine süratli karar vermek gerekebilir. Bu durumda sürüyü takip etmek mantıklı bir yol olabilir.
Sürünün her vakit yanlış kararlar verdiğini söyleyemeyiz
Hatta kimi vakit sürünün dışında kalmak getirinin düşmesine sebep olur. Sürü yalnızca az bilinen bir haberin tesiriyle hareketine başladıysa kar sağlayabilir. “Trend arkadaşınızdır” üzere telaffuzlar de sürü mantığından türetilmiştir lakin gerçek olan sürüye katılma kararından evvel varlık fiyatının olması gereken bedelinin çok ötesinde olup olmadığını anlamaya bağlıdır. Bilhassa üst ya da aşağı istikametli trendin varlığında yaşanan sürü anomalisi bu küme içinde neye, ne sebeple yatırım yaptığını bilen ve evvelden senaryosunu oluşturmuş yatırımcıları da olağandışı fiyatlamalar sebebiyle mağdur edebilir. Sürü bazen pay senetlerini olması gereken fiyatlara taşıyabileceği üzere birden fazla vakit çok kelepir ya da kıymetli hale getirir. İnsanların para kazanmayı kaçırıyorum korkusu yaşamaları ve bundan geri kalmak istememeleri sürüye katılmalarının en temel sebebidir.
Sürüye kapılmamak için 10 teklif
Geçtiğimiz hafta yaşanan sert düşüş insanların ziyan ettiklerinde, kar ettiklerine kıyasla daha fazla duygusal değişim yaşadıklarını bir kere daha göstermiş oldu. Yani 100 lira kar etmekle, tıpkı meblağda ziyan etmek finansal açıdan birebir olsa da ruhsal tesirleri çok farklıdır.
Velhasıl sürüye kapılmamak için nelere dikkat etmemiz gerekir, 10 unsurda özetleyelim:
- Kendinize dürüst olun.
- Toplumsal medyada tüyo peşinde koşmayın, orada yazılanlarla ilgilenmeyin.
- Yatırım yapmadan evvel stratejinizi kurun, stop-loss’un gücünden faydalanın ve tekrar oyuna girin. Düşen piyasada ortalama yapmayın.
- Borsada fırsatlar bitmez, hiçbir şey kaçırmış değilsiniz. Her vakit bir kıssa bulunur. Aklınızı keşkelerle meşgul etmeyin.
- Analog bilgi akışından kaçının. Daima ekran başında oturarak al sat yapmak zorunda değilsiniz. Bu türlü yaparak yalnızca aracı kurumunuzu güçlü edersiniz.
- Spekülatif yükseliş ya da düşüşlerde bir mühlet sonra zıddı istikamette bir düzeltme gelecektir, malınızı elden çıkarmayın, zamanlamanızı yanlışsız yapın. Sistematik riskten (yok edilemeyen risk) kaçınmak için evvel ekonomiyi ve kesimi tahlil edin.
- En tabanda alıp, en zirvede satmayı unutun.
- Borsada kazanmanın sihirli formülünü aramayı bırakın.
- Takasın tek bir kurumda toplanmadığı, sığ olmayan, nizamlı temettü ödeyen pay senetlerinde ani hareketlerle karşılaşmak daha düşük bir olasılıktır. Seçimlerinizi bunlardan yana yapın.
- Kimi vakit mali durumu çok makus olan şirketlerde batmaya yakın farklı mecralarda olumlu haberler yayılarak sürünün oltaya takılması istenir. Bu paylarda hiçbir vakit “fiyatlar düşük kaldı” mantığıyla hareket edilmemelidir. Sandığınızdan daha düşük düzeylere çekebilirler.
Herkese bol yararlar.
Güney Örnek
Borsada küçük paylara dayalı portföy oluşturmak
Dr Kocabalkan-Atilla Yesilada: Borsa’da fırsat bekliyorum | Atilla Yeşilada
TAHLIL: Piyasalar faiz artırımı bekliyor
Goldman Sachs: Borsalarda geniş ve yatay seyir periyodu
Para Tahlil
