Hangi iktisadın “en iyi performansı” gösterdiğini belirlemek kolay bir iş değil. Kişi başına gelire nazaran sıralama yapıldığında listenin başında, kurumsal yer değiştirmelere vergi avantajı sağlayanlar (Lüksemburg, İrlanda ve Singapur) yahut fosil yakıtlar bakımından güçlü olanlar (Norveç, Birleşik Arap Emirlikleri ve Katar) yer alıyor. BM Kalkınma Programı’nın insani gelişme endeksi üzere alternatif hesaplamalar ile bakıldığında, oburlarının sıralamada yükseldiği görülüyor. Norveç ve İrlanda hala en üst sıralarda yer alıyor lakin Avustralya, Kanada ve Yeni Zelanda üzere İngilizce konuşan varlıklı ülkeler yanında İsveç ve Almanya üzere kuzey Avrupa ülkeleri de yer kazanıyor.
Bu çeşit metrikler, dünya hakkında yeni bir şey ortaya çıkardıkları için değil, bakış açımızı değiştirebildikleri için değerli. Söylendiği üzere, “sayılabilen önemlidir”. Sıralamaya ve performansı ölçmeye odaklanan bir çağda, ölçümler zihinlerde kalıcı hale gelir. Şu anda 30. yılında olan BM endeksinin gerisindeki fikir, ekonomik ilerlemeye farklı bir bakış açısı sunmaktı. İGE’nin bir ülkenin neler başardığını basitçe üretme yeteneğini ölçmek, bir ulusal gelir ölçüsünün yerine, endeks sağlıklı ömür beklentisi ve eğitim sonuçlarını içerir.
UNDP’nin İGE’sinin en son uyarlaması sarsıcı. Ajansın 2019’daki insan ilerlemesini kapsayan 2020 raporu, ülkelerin gezegen üzerindeki tesirini dikkate alan bir sıralama içeriyor. Muharrirleri bunun, insanların dünyalarını nasıl dönüştürdüğünü yansıtan yeni bir jeolojik çağ olan Antroposen devri için hazırlık olduğunu söylüyor. UNDP, karbon emisyonlarını ve bir iktisadın maddi ayak izini (kullanılan ham husus hacminin nüfusa bölünmesiyle) hesaba katarak gezegensel baskılara nazaran ayarlama yaptı.
Tesirleri en varlıklı ülkeler için en büyük çıktı. Ayarlama, Norveç’i, aksi takdirde işgal edeceği en üst noktadan uzaklaştırıyor; zenginliğinin kaynağı büyük petrol üretiminin gezegen üzerindeki tesiri Norveç’i 15 sıra aşağı çekiyor. Norveç’in hali kömür üreten Avustralya’nın 72 sıralık ya da düşüş yahut Singapur’un 92 sıra düşüşü kadar keskin bile değil. Kanada ve ABD de makus gidiyor. Aslında, BAE, Katar ve Kazakistan dâhil olmak üzere fosil yakıt ihracatçılarının tümü kıymetli ölçüde düşmekte. Lakin Lüksemburg en büyük kaybeden ülke, zira banliyö tabanlı iktisadı, nüfusuna oranla çok fazla maddi kaynak kullanıyor; Büyük Dükalık 131 sıra düşüyor.
Asılda hiçbir ülkenin İGE puanı yükselmez zira tüm ekonomiler etrafa en azından bir ölçü ziyan verir. Fakat kimi güçlü Avrupa ülkeleri – Fransa, İtalya, İspanya, Birleşik Krallık ve Portekiz – güç karışımlarında kullanılan fosil yakıtların nispeten düşük oranı ve daha az hammadde kullanan hizmet tabanlı ekonomiler sayesinde tabloda daha iyi yer ediniyor. Gezegene nazaran ayarlanmış yeni insani gelişme endeksi, daha geniş bir refah kavramını yakalamak için ulusal muhasebeyi güncelleme teşebbüslerinin yalnızca en sonuncusu – husus yalnızca refah düzeyi değil, refahın gelecekte ne kadar sürdürülebilir olacağı da kelam konusu.
Kurumsal dünya da daha geniş toplumsal maksatları yansıtan yeni muhasebe çeşitlerini arıyor. Harvard Business Review’un tesir yüklü hesaplar teşebbüsü, şirketlerin neden oldukları çevresel zararın tam maliyetini ödemeleri gerekse bunun ne kadar olacağını hesaplamaya çalışıyor ki zati birçoğu tüm çıkarlarının silindiğini görecek. 2015’te Amazon’un CEO’su Jeff Bezos, çevresel, toplumsal ve yönetişim faktörleri hesaba katıldığında mecmuanın en iyi performans gösteren CEO’lar sıralamasında birinci sıradan 87’nci sıraya gerilemişti. Kimin en üst sırada yer aldığını bulmak kadar o en üst sıraya varmak da bu yeni hesaplamalarla çok sıkıntı.
FT
Para Tahlil
