Mali güce nazaran vergileme unsuru Anayasamızın da öngördüğü bir unsur ve amir karardır. Hem vergi adaleti istikametinden hem de vergi siyaseti uygulaması açısından gereklidir. Mali güce nazaran vergilendirme, temel itibariyle, kişilerin ekonomik ve şahsî durumları göz önüne alınarak vergilendirilmeleridir.
Anayasal bir prensip olmasına karşın Türkiye’de mali güce nazaran vergilendirme unsuru uygulama alanı bulabilmekte midir? Bu soruya olumlu karşılık vermek güç. Vergi sistemimizdeki pek çok adaletsizliğin, çarpıklığın nedeni de temel vergileme unsurlarından uzak olması. Vergi sistemimizin aşikâr bir kimliğe sahip olmaması.
Fiyat geliri elde eden kesitin vergi sistemlerinde müspet ayrımcılığa tabi tutulması temeldir. Düşük gelirli bölümün ise ya vergi dışı tutulması ya da gelir ögelerinin daha düşük oranlarda vergilendirilmesi gerekir. Lakin aşağıda fiyat vergilemesinde 2000 yılından bu güne kadar ki süreci incelediğimiz örnek bize bunun tam aykırısı siyasetlerin uygulandığını göstermektedir. Bunları sayı ve örneklerle aşağıda açıklayacağım:
Vergi Dilimi Düzenlemeleri ile Fiyat Üzerindeki Vergilerde “GİZLİ” Artış
Fiyat Üzerindeki Vergi Nasıl Hesaplanır? Kısa Not:
Gelir vergisinin hesabında, Gelir Vergisi Kanununun 103 üncü unsurunda yer alan gelir vergisi tarifesi uygulanır. Bu tarife artan oranlı dilim yoluna nazaran belirlenmiştir. Örneğin 2020 yılı için aşağıdaki üzeredir.
Tabo 1: 2020 yılı Gelir Vergisi Fiyat Tarifesi
Üstteki tabloya nazaran bir ücretlinin yıl içinde elde ettiği fiyatın gelir vergisine tabi matrahı birinci dilime gelinceye kadar %15 üzerinden vergilenir. Bu dilim aşılınca, dilimi aşan meblağlar için daha yüksek oran uygulanır ve ücretlinin eline geçen net maaş düşer. Artan oranlı vergileme nedeniyle ücretlinin yıl başındaki ve yıl sonundaki maaşı farklılaşır.
Tarife Dilimi Yoluyla Ücretliye Kapalı Vergi Artışı
Üstteki kısa hesaplama notundan da anlaşılacağı üzere gelir vergisi hesabında dilimler büyük değer kazanır. Birinci dilim meblağının gereğince artırılmaması, üst dilime daha süratli geçişe neden olduğu için çalışan üzerindeki vergi yükünü artırır ve bir tıp “gizli vergi zammı” manasına gelir.
Aşağıda Türkiye’de 2000 yılından 2020 yılına gelir vergisi tarife cetvelindeki birinci dilim fiyatlarındaki artışı inceledim. Kelam konusu meblağların harç, damga vergisi ve öbür pek çok vergi artışında kullanılan Yine Değerleme Oranı ile artırılmış olması durumunda hangi fiyatlara erişeceğini ortaya koydum. Böylelikle, fiyat gelirleri elde edenlerin dilim meblağlarının düşük artışı nedeniyle uğradığı gelir kaybını hesapladım.
Tablo 2: Gelir Vergisi Tarifesi Dilimi Yoluyla Saklı Vergi Artışı
Üstteki tablo bize şunu söylüyor:
– 2000 yılında birinci dilim 2.500 TL’dir. Bu fiyat 2001 yılı için uygulanması kelam konusu olan tekrar değerleme oranı olan %56 oranında artırılmış olsa idi birinci dilim 3.900 TL olacak idi. Lakin 2001 yılında %12 artış yapılarak vergi dilimi fiyatı düşük tutulmak suretiyle mükelleflerin daha evvel üst dilime girmeleri sağlanmış ve böylelikle daha fazla vergi alınmıştır.
– Bu durum takip eden yıllarda da artış oranları ortasındaki makas artmak yahut daralmak suretiyle devam etmiştir.
– 2000 yılına geldiğimizde gelir vergisi tarifesinin %15 oranlı vergiye tabi birinci dilimi 22.000 TL’dir. Meğer yalnızca 2000 yılından sonra yine değerleme oranında artış olsaydı varsayımı ile hesapladığımız meblağ ise 54.970 TL’dir. Bunun manası, şu anda yılın birinci 5 ayında artan oran nedeniyle fiyat geliri düşen pek çok kişinin tüm yıl boyunca vergiden kaynaklı olarak fiyatının değişmeyecek olmasıdır.
Mevzuyu örnekle somutlaştırayım:
– 5.000 TL brüt fiyat geliri elde eden bekar bir kişinin, 2020 yılında geçerli mevcut fiyat geliri vergi tarifesine nazaran ödeyeceği vergi Taban Geçim İndirimini (AGİ’yi) dikkate almaz isek 9.240 TL, AGİ’yi indirirsek 6.591,24 TL’dir.
– Birinci dilimin 22.000 değil de, tekrar değerleme oranı uygulanmak suretiyle üstte verdiğimiz tabloda yer alan 54.970 TL olması durumunda 5.000 TL brüt fiyat geliri elde eden bekar bir çalışanın ödeyeceği vergi AGİ’yi dikkate almaz isek 7.650 TL, AGİ’yi dikkate alırsak 5.001,24 TL olacaktı.
– Gelir vergisi tarifesinde yer alan birinci dilimin tekrar değerleme oranında artırılmamış olmasından ötürü çalışana yapılan “GİZLİ” vergi artışı 6.591,24-5.001,24=1.590TL olmaktadır.
Görüldüğü üzere, ücretliler ve öbür gelir vergisi mükellefleri gelir vergisi tarifesindeki dilimlerin yine değerleme oranında artırılmamış olması nedeniyle bir tür “Gizli” vergi artışına muhatap olmuşlardır.
Yüksek Fiyat Geliri Elde Edenler Dilim Meblağı Daha Yüksek Oranda Artırılarak Korunmuştur.
Üstteki örnekte düşük fiyat geliri elde edenlerin tabi olduğu birinci dilimdeki artış düşük tutulmak suretiyle bu kısmın yıl içinde artan oranlı vergiye tabi olması sağlanmıştır. Buna karşılık, yüksek fiyat geliri elde edenleri koruyacak halde yüksek oranlara tabi dilim meblağları daha yüksek oranda artırılmıştır.
Örneğin 2006-2020 periyodunda birinci dilim artışı %214 olarak gerçekleşmiş iken, %27 ve üzeri oranla vergileneceklerin tabi olacağı dilim %350 oranında artırılmıştır. Böylelikle vergi sistemimiz düşük gelirliyi korumak yerine yüksek fiyat geliri elde edeni koruyacak biçimde evrilmiştir.
Fiyat Üzerinden Alınan Damga Vergisi Daima Artırılmıştır.
Damga vergisinin kendisi tartışılması gereken bir vergi iken, fiyat üzerinden damga vergisi alınması ayrıyeten garip bir durumdur. Çalışana verilen işsizlik aylığından, günlük 39,24 TL nakdi fiyat takviyesinden bile alınan damga vergisinin izahı yoktur. Ahlaki de bulmuyoruz. Biran evvel düzeltilmesi gerekir.
Lakin biz düzeltilmesi gerekir dedikçe, fiyat üzerinden alınan damga vergisinin yıllar içinde daima artırılmış olduğunu görüyoruz.
– 01.07.1999 fiyat ödemesinde damga vergisi oranı binde 4,80
– 01.09.1999 fiyat ödemesinde damga vergisi oranı binde 6,00
– 01.01.2010 fiyat ödemesinde damga vergisi oranı binde 6,60
– 01.09.1999 fiyat ödemesinde damga vergisi oranı binde 7,59
Adil bir vergi sisteminde fiyat üzerinde, bilhassa minimum fiyatta, işsizlik maaşında, nakdi fiyat dayanağında damga vergisi olmaz, olamaz, olmamalı.
Fiyat Geliri ve Başka Gelir Ögeleri Ortasındaki 5 Puanlık Oran Farklılaştırması Kaldırılmıştır.
Emek geliri ile öbür gelir ögelerinin farklılaştırılması, emek gelirlerine yönelik olumlu ayrımcılık yapılması vergilemede ayırma prensibinin bir gereğidir. Bu gereğin yansımasını vergi sistemimizde emek gelirlerinin öbür gelirlere nazaran 5 puan daha düşük oranda vergilendirilmesi biçiminde görmekte idik. Lakin 2005 yılından sonra, emek gelirleri için, ücretliler için sağlanan bu müspet ayrımcılık ortadan kalkmıştır.
Dilim Artışı Tekrar Değerleme Oranında Yapılmış Olsa Minimum Fiyatlı Hiçbir Vakit Artan Oranlı Vergilenmeyecekti.
Minimum fiyat üzerinden gelir vergisi ve damga vergisi alınması tartışmasının ötesinde son yıllarda taban ücretlinin yılın sonuna yanlışsız artan oranlı vergiye tabi olması kelam konusu. Bunu engellemek için Gelir Vergisi Kanununda yapılan düzenleme ile üst dilime giren ve yalnızca kendisi için taban geçim indirimi hesaplanan minimum ücretlinin yıl uzunluğu tıpkı net fiyatı alması sağlanmaya çalışıldı. Lakin evli ve çocuklu minimum ücretlinin mağduriyeti giderilemedi.
Halbuki, gelir vergisi tarifesindeki dilimler, hakkaniyete uygun halde, başka pek çok vergi fiyatındaki artıştaki üzere tekrar değerleme oranı tam olarak uygulanmak suretiyle artırılmış olsa ide, bugün taban fiyatın artan oranlı vergilemesi, yahut üst dilime girmesi problemini hiç tartışmayacaktık.
Gelir vergisi tarifesinin birinci dilimi ile minimum fiyatın brüt meblağı ortasındaki ilişkiyi gösteren aşağıdaki tablo yıllar içinde taban ücretlinin artan oranlı vergi sorunu ile niye karşı karşıya kaldığını da net bir formda göstermektedir.
Tablo 3: Gelir Vergisi Tarifesinin Birinci Dilimi Bir Aylık Brüt Taban Fiyatın Kaç Katı
Üstteki tablodan da görüldüğü üzere 2000 yılında gelir vergisi tarifesinin birinci dilimi bir aylık brüt taban fiyatın 21 katı idi. İki ayda bir ikramiye bile verilse taban ücretlinin üst gelir dilimine girmesi kelam konusu değildi. Lakin 2014 yılından itibaren birinci gelir dilimi minimum fiyatın bir yıllık brüt fiyatının altında kalmaya başlamıştır. 2020 yılında 7,5 aylık brüt minimum fiyat fiyatı toplamı birinci dilime eşit olmaktadır.
Gelir vergisi tarifesinin birinci diliminde olması gerekenden düşük artış, taban fiyatlı başta olmak üzere tüm ücretliler aleyhine sonuç doğurmuştur.
SONUÇ
Vergi sistemimiz adil değildir. Mali güce vergileme prensibi yalnızca Anayasa’da yer almaktadır. Uygulamada gözükmemektedir. Vergi siyaset ve uygulamaları fiyat geliri, bilhassa de düşük fiyat geliri elde edenlerin aleyhine işlemektedir.
Türk vergi sisteminin kimden yana olduğunu;
– Vergi dilimi artışının tekrar değerleme oranının altında yapılması suretiyle bilinmeyen vergi artışı,
– Düşük fiyat gelirli yerine yüksek fiyat geliri elde edenlerin korunması,
– Fiyat geliri üzerinden damga vergisi alınması ve damga vergisi oranının inatla daima artırılması,
– Fiyat geliri için evvelki yıllarda var olan 5 puanlık oran avantajının kaldırılmış olması
– Gelir vergisi tarifesinin birinci dilimi ile minimum fiyat ortasındaki oransal bağın kopması nedeniyle minimum fiyatlı başta olmak üzere pek çok fiyat geliri elde edenin üst gelir diliminden vergilenmesi
konuları bile açıkça göstermektedir.
Dr. Ozan Bingöl
Vergi Uzmanı
Başşehir Üniversitesi Öğr. Gör.
Para Tahlil
