Kasım ayı iktisat idaresi ve finansal piyasalar için sürprizlerle geçti; iktisatta yeni bir anlayışa geçildiği beklentisi oluştu. Bu esnada kovid-19 patladı ve Joe Biden ABD lideri oldu. Sorumuz şu; ekonomik krizde erken final mi yaptık, yoksa finali 2021’e mi bıraktık?
Bu bilgiselle iktisat idaresindeki değişiklikler, oluşturulan iyimser beklentiler, yabancı finansal kuruluşların bakış açısı, nasıl bir acı reçeteden bahsedildiği, yerlilerin siyaset ve ekonomiyi iç içe geçiren algıları ve bundan sonra olacaklara dair senaryoları değerlendireceğim.
Bu sefer az data ve çok yorum yapacağız; zira kıssanın sonu iktisat idaresine değil, siyasi otoritenin kararına bakıyor. Dataları özetleyelim; kamu borcu düzeyiyle bu borcun döviz oranı ve kamu bankalarının kredi hacmi rekor seviyede. Elde geri adım dışında araç yok.
Öncelikle bu bilgiselin bir yazı dizisinin 5. kesimi olduğunu hatırlatalım. Ekim 2019’daki yazıda buhranın 2. perdesinin yaklaştığını; kredi pompalanması, düşük faiz ve rezerv satma siyasetinin sürdürülebilir olmadığını belirtmiştik.
2020 Mart başındaki yazıda, şimdi kovid-19 Türkiye’ye gelmeden ve Fed. başta olmak üzere global merkez bankaları tekrar mali genişleme ve 0 faiz siyasetine geçmeden; 2. perdenin başladığını ilan etmiş ve sermaye kaçışının gerçekleşeceğini söylemiştik.
Haziran 2020’deki yazıda ise yaz aylarının kurda bir ölçü bedel kaybı ve fiili faizlerdeki artışla ile atlatılabileceğini; lakin büyük bir finansal istikrarsızlığın bizi beklediğini vurgulamıştık. Maalesef o denli de oldu; faiz ve kurda sıçramalar başladı.
Eylül 2020’deki yazıda ise finansal istikrarsızlığın tepeye yanlışsız ilerlediği ihtarında bulunmuştuk. Akabinde beklentilerin aksi halde faizler sabit tutulmuş; yerli ve yabancı yatırımcının inanç kaybı sonucunda süreç 7,80 dolar kuru düzeyinden spekülatif atağa dönüşmüştü.
Sonra sürpriz bir kararla Albayrak’ın tavsiyesiyle vazifeye getirilen Murat Uysal’ın vazifeden alındığı; yerine para siyaseti ve bankacılıkla hiçbir alakası olmayan ve sarayda Erdoğan’ın yanında çalışan evvelki Maliye Bakanı Naci Ağbal’ın atandığını öğrendik.
Saray rejiminde Albayrak’ın atama ve karar tekliflerine Erdoğan’ın en son biçimi vermesiyle iktisadın yönetildiğini biliyoruz. Albayrak’ın kısmi özerkliği piyasaya müdahalecilikle rahatsız ediyordu lakin faiz artırımı kaçınılmaz olduğunda Eylül ayındaki üzere esneyebiliyordu.
Albayrak’ın Erdoğan tarafından muhtemelen beklenmeyen ve çabucak kabul edilmeyen istifası; herkes için sürprizdi. Erdoğan’ın etrafındakiler Albayrak’ın çok başarısız olduğunu ve bu istifadan dolayı piyasanın memnuniyetini kur düşüşü ile gösterdiğini belirtmiş olmalılar.
Ağbal’ın TCMB tecrübesinin olmaması, Albayrak’ın yerine Kemal Derviş’i anımsatan tarafsız bir akademisyen yahut yurt dışında çalışan bir finans profesyonelinin atanmaması; iktisat idaresinde birtakım değişikliklerin mümkün olduğu lakin hudutlu kalacağının işareti oldu.
Lütfi Elvan’ın atanması; Ağbal ile birlikte yabancı yatırımcılara piyasa dostu iletiler vermeleri; Erdoğan’ın iç ve dış siyasette yeni bir sürece geçildiğine dair kelamları ve ABD seçimlerinin akabinde Biden ile kurulmaya çalışılan bağlantılar genel iyimserliğe neden oldu.
Bu doğrultuda TCMB siyaset faizini artırarak %15’e çekti ve para siyasetinde sadeleşmeye gidildi. Ötesi karar metninde vatandaşın dolarizasyonu ve döviz rezervlerinin yetersizliği üzere mevzulara atıfta bulunuldu; yani samimi bir enkaz raporu hakikaten yapılmıştı.
Faize ek olarak bankaların kredi vermesini, Hazine borçlanma ihalelerine katılmalarını ve dövizlerini swap ile TCMB’ye vermelerini teşvik eden etkin rasyosu BDDK tarafından kaldırıldı. Yurt dışına vadede TL veren swap sınırlaması ise tek sabit bırakılan oldu.
Böylelikle öyküyü şimdiki ana getirdik. Lakin hala bir eksik var. İktisattaki kusurların anlaşıldığı ve bunun sonucunda kaçınılmaz olarak uygulanacağı tez edilen lakin ne olduğu tam bilinmeyen acı reçeteyi de açıklamak gerek.
Toplumsal açıdan bakarsak minimum fiyat, memur ve emekli artırımlarının düşük tutulması; kamunun eğitim, sıhhat ve toplumsal güvenlik kapsamlarının daraltılması ve toplumsal yardımların kısılması bilinen acı reçete. Lakin mevzumuz gereği daha finansal hususlara odaklanalım.
Kamu harcamaları kısılacak ve artan borçluluk denetim altına alınacak. Para siyaseti sıkılaştırılacak ve krediler daraltılacak. Dış siyasette AB ve ABD yaptırımlarına neden olabilecek alanlarda geri adım atılacak yahut yeni uzlaşı yolları aranacak.
Yerli ve yabancı yatırımcılara muğlak bir halde vaat edilenler bunlar. Karşılığında ithalatın yapılmasını zorlaştıran, dış borçların ödenemeyebileceği bir dış ödemeler krizi senaryosu ve buna eşlik edecek kur şoku ile sermaye denetiminden kaçınılabildi.
Öyleyse asıl problem şu; hâlihazırda dinamizmini yitirmiş bir iktisatta, yüzyılda bir gerçekleşmiş pandemi felaketi esnasında, yaşanan oy kaybı sonucu bünyesinden yeni partiler çıkmışken ortaklarıyla ortasını açıp üstteki acı reçeteyi hükumet nitekim uygulayabilir mi?
Para siyasetindeki sıkılaşmayla başlayalım. Faiz artırımı ve siyaset sadeleşmesi birinci adımdı. Pekala mümkün bir AB ve ABD yaptırımı gelirse bu faiz artırımlarının devamı gelecek mi? Mevcut sadeleşme ve artırıma Erdoğan’ın ne derece sıkıntı ikna edildiğini hatırlayalım.
Varsayalım ki resmi enflasyon oranı 2021 birinci çeyreğinde düşündüğümüz kadar yükselmedi ve dış yaptırımlara da maruz kalmadık. İşleri iyi gidiyor üzere. Pekala o vakit Nisan prestijiyle faiz indirim periyoduna girmeyeceğimizin garantisi var mı? Sıra geldi kredi hacmine.
Pandemi devrindeyiz ve şirket ciroları haliyle düştü. İster faiz isterse kur kaynaklı olsun finansman masrafları de iyice yükseldi. 3 büyük kamu bankasının kredi hacmi neredeyse tüm kredi pazarının yarısına ulaştı. Batık kredilerse yapılandırılma makyajıyla raporlanmıyor bile.
‘Piyasada para yok yahut para dönmüyor’ halinde toplumda söz edilen bu durum; kredilerin iyice durdurulmasıyla gerçekleşecek. Ötesi batık halde olup sırf kâğıt üstünde yaşatılan şirketlerin de artık raporlanması gerekecek.
Gelelim maliye siyasetine. Girişte belirtmiştik; kamu borcu 1,9 trilyon TL ile rekor kırdı ve bu borcun döviz oranı %58,2 ile rekor kırdı. Daha açık bir tabirle 1990’lı yıllara geri döndük. Üstelik iç borcun TL kısmının ortalama vadesi de yalnızca 2 yıl, yani çok kısa.
Hazine’nin kendi iddialarına nazaran önümüzdeki 1 yılda 440 milyar TL meblağında iç borcu döndürmeye çalışacak. Üstelik Yeni İktisat Programındaki (YEP) iyimser beklentiler gerçekleşmez; kur artmaya devam eder ve vergi gelirleri düşerse daha fazlası gerekecek.
Bu ortamda kur da faiz de artmasın; fakat Hazine meselesiz borçlanabilsin üzere bir beklenti gerçekçi değil. TCMB’nin yedek akçesi ve değerleme hesabı tekrar gündeme gelecek. Üstelik bu projeksiyonlarda Hazine garantili projelerin yükü hudutlu bir biçimde katılıyor.
Gelelim 3. husus olan dış finansal münasebetlere. Mart 2018’den bugüne Türkiye’nin içinde bulunduğu krizin temel nedeni dış borç. Dış borçlarda sonlu azalma var ve bu azalmanın kaynağı yabancılara varlık satışı ile iç borcun bir kısmının döviz cinsine çevrilmesi.
Datalarla tabir edelim; vadesi 1 yıldan kısa dış borç ölçüsü 182 milyar dolar. TCMB rezervleri dış yükümlülükler ile swap yoluyla alınan ödünçler düşüldüğünde eksi 46 milyar dolar. Turizm döneminin açılmasına aylar var ve dış ticaret istikrarı hala iyi gitmiyor.
Tek olumlu durum yastık altına kaçış ve yurt dışına çıkış azaldı. Öyleyse yabancı yatırımcılarla alakalara değinelim. IMF konusu gündemde değil ve bir mühlet daha olmayacak. Swap muahedeleri sonuçsuz kaldı ve yeni kaynak bulunsa bile birkaç milyar doları aşmayacak.
Demek ki Londra ve New York merkezli bankalarla masaya oturulması gerekiyor yahut Çin ve Körfez üzere birinci kümeden büsbütün bağımsız olmayan yeni bir kümenin iştirak etmesi gerekiyor. Lakin bu derece borcun büyüklüğü ikinci alternatifi Türkiye için yetersiz kılıyor.
Tam da burada Elvan ve Ağbal’ın atanması sonrası Goldman Sachs, Citibank, Deutsche Bank, Societe Generale, TD Securities ve JP Morgan üzere önde gelen yabancı kurumlar tarafından yayımlanan; iyimser rapor ve yatırım tavsiyelerine değinelim.
Raporların genel paydası şu; hükumet kur patlamasının sonuçlarını anladı ve rota değiştirmeye çalışıyor; fakat değişiklik kolay değil. Öbür taraftan TL cinsi varlıklar çok ucuz ve sermaye denetimi olmayacak; öyleyse Türkiye’ye bir talih verelim.
İşte bu beklenti nedeniyle kurda düşüş ve kısmen de olsa istikrar sağlanabildi; Türkiye iktisadı nefes almaya devam edebildi. Ya eski olağanda diretip yeni bir spekülatif atak, finansal istikrarsızlık ve sonucunda ödemeler istikrarı krizi yaşanıp, işler sermaye denetimine varacak.
Ya da acı reçeteyi içirecek; iktisattaki ivme kaybı sonucu artan işsizlik ve iflaslar karşısında AKP oylarının her geçen gün yavaş yavaş erimesini eli kolu bağlı izleyecek. Hareket alanı bu kadar dar, işte o yüzden iç ve dış siyasette değişim sinyalleri veriliyor.
AB ve ABD baskısıyla yahut muhalefetin sıkıştırmasıyla iç siyasette büyük değişim yaşanır mı pek sanmıyorum; bu mevzuyu uzmanlarına bırakıyorum. Pekala ABD’nin Halkbank ve S-400 kaynaklı yaptırımları mümkün mü? Mümkün fakat detaylar da değerli.
ABD Kongresi S-400 tedariki münasebetiyle CAATSA isimli finansal yaptırımların Türkiye’ye uygulanması kararı almış ve Trump süreci dondurmayı tercih etmişti. CAATSA kapsamında 12 husus var; en az 5 unsur uygulanmalı ve 4 tanesi daha hudutlu hasar verici. Neler olabilir?
Türkiye geri adım atabilir, Trump süratlice Türkiye’ye az hasar verecek olanları seçebilir, Biden yaptırımı sert bir biçimde yürürlüğe koyabilir yahut NATO müttefikliği çerçevesinde hafif hususları seçmekle yetinebilir. Bu mevzuyu da uzmanlarına bırakıyorum.
Ya kovid-19? Yabancı yatırımcıların ana varsayımı ile senaryoları oluşturuyoruz. Yani aşılar gelişmiş ülkelerde yılsonunda uygulanmaya başlayacak, Türkiye üzere ülkelere gecikmeli gelecek; ama Türkiye Nisan ayında turizm dönemini az kayıpla açabilecek.
Buraya kadarki kısmı özetleyelim; Albayrak’ın gidişini, TCMB ve BDDK’nın kararlarını, acı reçetenin kendisini, Erdoğan’ın mümkün oy kaybını, yabancı yatırımcıların Türkiye’ye son sefer talih verdiğini, ABD yaptırımlarını ve kovid-19 beklentilerini konuştuk. Sırada muhtemel senaryolar.
Özetle, acı reçetenin uygulanması 2020’nin son çeyreği ve 2021’in birinci çeyreğinde iktisadın yine küçülmeye geçmesi yahut çok hudutlu büyümesi demek. Erdoğan’ın hem ortaklarıyla hem de vatandaşlarla olan meşruiyeti daima büyüme üzerine şurası.
Evvelki yazılarda belirttiğimiz, mümkünlüğü düşük lakin memleket için en olumlu senaryo Albayrak’ın istifa etmesi yahut vazifede alınması idi. Akabinde günü kurtarmak ismine piyasa dostu yeni bir bakan ve iktisat idaresi kurulması bulunuyordu.
Albayrak’ın ‘görevden affının kabulü’ sonrasında bu beklenti oluştu. Fakat Elvan ve Ağbal tercihleri AKP’nin iktisattaki revizyonu hudutlu tutacağını gösteriyor. Erdoğan ekonomiyi Kemal Derviş’te olduğu üzere yatırımcıları temsil eden bir yabancıya bırakamaz.
Bu nedenle aylar öncesinde belirtmiş olduğum üstteki 1 numaralı senaryoda olmadığımızı söylemek istiyorum. Ancak yabancı yatırımcıların bir kısmı bu senaryoya inanmış durumda; bu nedenle dolar kuru süratli bir formda yükselmiyor; fakat 7-8 ortasında kalmakta da zorlanıyor.
2 numaralı senaryoda iktisat idaresi ile yatırımcıların didişmeye devam edeceği lakin ortadaki köprüleri de atmayacakları; böylelikle Türkiye’nin dış borç ödeyemez duruma düşmeyip hudutlu faiz artışı ile ve kurun 8-9 ortasında tutulacağı senaryo var.
Ekim ayında TCMB’nin piyasa beklentisinin tersine faiz artırmaması sonrası bu senaryo tam mümkünlük dışı hale gelecekken; Kasım ayındaki değişim sonucunda tekrar ihtimallere dahil oldu. Ötesi önümüzdeki 3 ay için ana senaryom bu formda.
Bu devirde kovid-19 beklenmedik tesirler gösterip global piyasalarda yeni bir şoka neden olursa yahut Biden idaresi CAATSA yaptırımlarını süratli ve Türkiye hasmı halinde uygulamaya kalkarsa doğal ki işler süratli değişir. Lakin Bu kısa mühlet Erdoğan’a verilmiş son baht.
Kasım ayındaki sürprizler yaşanana kadar ana senaryom olan; 7,80’de başlayan kur artışının spekülatif atağa dönüşerek 9-10 düzeyine çıkmak üzereyken yarıda kalan 3 nolu senaryom; artık A değil, B senaryosu. Pekala, kur neden daha da fazla gitmez diyordum?
Zira daha gitmesi halinde son birkaç haftada kazara yaşananların; iş dünyası ve derin devlet üzere siyaset dışı ögelerin baskısıyla Erdoğan’a zorla kabul ettirileceğini düşünüyordum. Önümüzdeki 3 ayda Erdoğan son talihini kullanamazsa gidişat tekrar bu tarafa evrilecek.
Bu senaryoda Türkiye iktisadı dış ödemeler krizinden tekrar kıl hissesi kendini kurtaracak lakin yarı felç halde yaşayacaktı. Bu senaryo Erdoğan’ın siyasi ömrünü kısaltırken buhranın 2. perdesinin şiddetini artırıyordu. Lakin yarıda kesildi ve 3 aylığına buzdolabına kaldırıldı.
Ta ki 2021’in birinci çeyreğinde enflasyon tepe yapıp Erdoğan’ın kesin faiz kararını verene kadar. Bu süreçte kredilerin daraltılması, kamu harcamalarının kısılması ve bu formda yoksulluk kıymetine acı reçetenin içilmesi kaydıyla. Natürel dış yaptırım şokları da yaşanmazsa.
Mart ayındaki MHP ve AKP kongrelerinin göz arkası edilmemesi gerektiğini söyleyeyim. Bu kongrelere giden süreçte artık olduğu üzere revizyon vaatleri olacak; bir kısmı yapılacak ve bir kısmı kelamda kalacak; akabinde tahminen Cumhur İttifakı tamam yahut devam kararı alacak.
Erdoğan’ın medya hâkimiyetine karşın acı reçete sonucu oy oranlarındaki düşüşü tespit etmesi halinde revizyon beklentileri tahminen de büsbütün masadan kalkabilir; huylu huyundan vazgeçmeyerek kredilere dayalı iktisada bir kere daha gaz vermek isteyebilir.
İşlerin bu karamsar senaryoya yanlışsız gidip gitmeyeceğini şimdiden söylemek sıkıntı; Erdoğan yabancı yatırımcıların vermiş olduğu son talihi bakarsınız kullanır ve iç siyasette bizim şu anda öngöremediğimiz atılımlarda bulunabilir. Özetle 3 nolu senaryo art sıraya düştü.
4 nolu senaryo ise yarı Arjantinleşme ismini verdiğim; içerisinde kur şoku, sermaye denetimi ve prestijin bütünüyle yitirildiği makus olaylar silsilesini içeriyor. Bu senaryoda kur 10 düzeyini aşabiliyor. Kasım ayı gelişmeleri bu senaryoyu daha da art plana attı.
5 nolu senaryo ise tüm platformlarda asla olmaz dediğim tam Arjantinleşme. Sert sermaye denetimi ve ötesinde döviz alımına ait kısıtlamalar içeriyor. Bu durumun Türkiye’de olmayacağını çok kere belirttim. Gerçekleşirse dolar kuru çok yükselir, fiyatlaması bile sıkıntı olur.
6 nolu senaryo ise Erdoğan ve evvelki bakan Albayrak’ın dahi asla başaramayacağı; dolar kurunun 1000 dahi olabileceği Venezuela durumu. Hiçbir formda bu durum gerçekleşmez. Bu şahıslar doğuştan kapitalist; anti-kapitalizme karşı yaptırımlara maruz bırakılmazlar.
Özetle; 5 ve 6 nolu senaryolar asla mümkün değildi. 4 nolu senaryo düşük ihtimalliydi ve önümüzdeki 3 ayda iyice gündemden düştü. 3 nolu senaryo ana senaryoydu ve şimdilik geri planda kaldı; lakin Erdoğan’ın yansısıyla 3 ayın akabinde yine öne çıkabilir.
Önümüzdeki 3 aylık senaryoda 1 ve 2 nolu senaryolar çekişecek. Erdoğan son talihini kullanamazsa 1 nolu senaryo büsbütün gündemden düşerek 2 ile 3 nolu senaryolar 2021’de tartışılır hale gelecek. Şu kademede 2’deyim fakat sonunda bu iş tekrar 3’e dönecek üzere.
Birinci durumda erken finalle en kötüyü atlattık diyebiliriz (2 nolu senaryo); ikinci durumda en kötüyü 2021’e bıraktık denebilir (3 nolu senaryo). Yakında yabancılar da 1 nolu senaryonun ihtimal dışı olduğunu anlayacaklardır.
Bu noktada her şart altında vatandaşların acı reçeteyi zorla içeceklerini belirtmem gerek. İşsizlik yüksek seviyesini koruyacak ve toplumsal huzursuzluk artmaya maalesef devam edecek. Bu bilgiselin düz yazı metnine aşağıdaki ilişkiden ulaşabilirsiniz.
Para Tahlil
