“Daidalus isminde Atinalı bir zanaatkâr ve sanatçı varmış. Eli her sanata yatkın olduğu için kendisine ‘ustaca işleyen’ manasına gelen bu isim verilmiş. Daidalus, Atina’da çalıştığı periyotta yeğeninin muvaffakiyetini kıskanarak onu öldürmüş ve cinayet ortaya çıkınca da Girit Hükümdarına sığınmış. Girit Hükümdarı ise bu sığınma isteğini kabul etmiş ve Daidalus ’tan bir labirent inşa etmesini istemiş. Bu labirentin içine Kraliçenin boğadan olan oğlu Minatarous kapatılmış ve her yıl Minatarous’a 7 bayan 7 erkek kurban edilmiş. Bu durumdan rahatsız olan Atinalı kahraman Thesesus labirente girerek Minatarous’u öldürmeye karar vermiş fakat Labirentten tekrar nasıl çıkacağını bilmiyormuş. Daidalus ’un aklına bir yumak ip fikri gelmiş, bu fikirle birlikte labirentin merkez yapısını Thesesus’a anlatmış. Thesesus, labirentin merkezine girerken elinde taşıdığı ipin yumağını dışarıda bekleyen Hükümdarın kızı Ariadne’ye vermiş, bu sayede Minatarous’u öldürerek labirentten çıkabilmiş. Fakat Kral bu duruma çok öfkelenmiş ve yardım edenin Daidalus olduğunu öğrendiğinde Daidalus ile birlikte Daidalus ‘un oğlu İkarus’u labirente mahkûm etmiş.
Labirenti yapan Daidalus olmasına karşın hangi yoldan çıkacağını bulamamış. Bu yüzden labirentten çıkmak için öbür bir şey düşünmeye başlamış ve aklına kanat yapma fikri gelmiş. Daidalus ahşap bir yapı üzerine kuş tüylerini yerleştirmiş ve onları bal mumu ile desteklemiş. Kanatlarından birini oğlu İkarus’a vermiş başkasını de kendi almış. Lakin uçmadan evvel İkarus’u istikrarlı uçabilmesi için bilhassa uyarmış. Şayet yüksekten uçarsa kanatları bal mumundan yapıldığı için güneş onları eritecek ve düşmesine neden olacakmış, alçaktan uçarsa ise kanatları okyanusa değecek, ıslanacak ve yeniden düşmesine neden olacakmış. Bu yüzden de değerli olan istikrarlı uçabilmesiymiş. İkisi de uçmaya başlamış lakin belirli bir mühlet sonra İkarus babasının tembihlediği kelamları unutmuş ve olması gerekenden daha yükseğe yanlışsız uçmaya başlamış. Genç adam o kadar yükselmiş ki Güneş Yaradanı Helios bunu kendisine yapılan saygısızlık olarak algılamış ve güneş ışınları İkarus yükseldikçe bal mumunu eritmiş, kanatları yanmaya başlamış. Bunun üzerine İkarus yükseldiği yerden süratle denize düşmüş ve boğularak ölmüş.”
Mitolojik kıssalarda; aydınlanmanın, Hristiyan sembollerinde; doğruların zihnini, aydınlatan adalet güneşinin, Platon için zekanın sembolü olan kanatlar… Fakat zavallı İkarus ’un kanatları bu kadar ilahi değildi. Zira onun kanatları bal mumundan yapılmıştı. “İşlevsel yetersizlik” manasına gelen bal mumundan… İkarus, kimine nazaran daha meraklı ve bilinmeyeni çözmeye daha istekli olduğu için birçok bireyden daha yürekliydi. Kimine nazaran ise, İkarus’un dikkatsizliğini genç oluşundan kaynaklıydı, kimilerine göreyse bu dikkatsizliğin sebebi bal mumundan olan kanatlarına çok güvenmesindendi. Ne yazık ki; kanatlarının neler yapıp neler yapamayacağının şuurunda değildi. İkarus’un kendi problemini aşmak için bir tahlil yolu ve bunu gerçekleştirecek kanatları vardı lakin bu tahlili sonuçlandırabilecek yeteneğe ve bilince sahip değildi. Dan Ariely “Akıldışı lakin Öngörülebilir” kitabında ellerinden geleni yapmak ile yerinde kararlar verebilmenin tıpkı şeyler olmadığını söylemişti. İkarus da Girit labirentinden kaçmak için elinden geleni yapmıştı lakin yerinde karar verememiş oluşu onu mevte sürüklemişti.
Ekonomist Danny Miller 1990 yılında yazdığı kitapta İkarus’un kıssasını baz alarak “İkarus Paradoksu” terimini ortaya koymuştur ve şöyle demiştir: “Zaferleri ve güçleri onları sık sık düşüşlerine neden olacak aşırılara sürükler. Muvaffakiyet; uzmanlaşmaya, abartmaya, itimada, gönül rahatlığına ve dogmatikliğe yol açar”. İkarus Paradoksuna nazaran; nasıl ki İkarus’un labirentten kaçarak özgürlüğünü kazanmasını sağlayan kanatlar birebir vakitte İkarus’un düşüp ölmesine neden olmuşsa şirketleri belirli bir vakit için başarılı kılan ögeler da onların çöküşlerine neden olabilmektedir. Muvaffakiyet ve başarısızlığa tıpkı öge neden olduğu birtakım durumlar bir paradoksa sebep olmaktaydı. Miller’e nazaran başarılı şirketlerin çökmesine neden olan şey onların kayıtsız hareketsizlikleri değil yanlış çeşitten yapılan çok fazla faaliyetlerin olmasıdır.
Başarılı şirketler, rekabet için özel niteliklerini uygularlarken gerekli disiplini uygulayamadıkları için kendi sonlarını hazırlıyorlar. 1996 yılındaki Fortune 100 şirketler listesine ve 2006 yılındaki 100 şirketler listesi karşılaştırıldığında bu gerçek daha da göze çarpmaktadır. Bu karşılaştırmaya nazaran; 1996 yılında başarılı olan 66 şirket 10 yılın sonunda devamlılığını sürdürmüyordu. Her 10 senede bir bu türlü bir karşılaştırma yapılsa “çok başarılı” şirketlerin başarılı kalmakta zorlandıkları gözlemlenebilir. Buna şirketlerin kibirli, gereğinden daha fazla yürekli oluşu ya da planlama sorunu üzere çok fazla sebep bulunabilir. Fakat ortaya çıkan körlüğü göz arkası etmemek lazım. Daha evvel başarılı olan bir hareket planı uzun mühlet devam ettirmenin tehlikelerine karşı ortaya çıkan körlük. Bu körlük şirketlerde, tertiplerde görüldüğü üzere ferdi yatırımcılarda da ortaya çıkabilmektedir.
Bu paradoksta yatırımcı, riskli olarak gördüğü piyasaya kendince az ölçü bir para ile yatırım yapmaya başlıyor. Şayet şansız ise birinci süreci kâr ile kapatıyor hatta daha da şansızsa birinci süreç sonrasındaki başka deneme süreçlerini de kâr ile kapatıyor. Akabinde piyasanın o kadar da riskli olamayacağını düşünerek yatırdığı para ölçüsünü arttırıyor. Tahminen bu sefer birtakım kayıplar yaşıyor lakin genel olarak yatırım hesabı tekrar toparlıyorsa bir sonraki sürecinde güneşe ne kadar yaklaştığını ve uçmasını sağlayan kanatların bal mumundan yapıldığını unutarak kayıp yaşadığı vakit telafi edemeyeceği bir para ölçüsü ile yatırım yapmaya başlıyor. Şayet bunun için kendi birikimi yoksa kaldıraçlı süreçler yahut kredili süreçler kullanarak risk seviyesini daha da arttırıyor. Zira yatırımcı artan özgüveninden ötürü istikrarlı uçmak yerine en yüksekten uçması gerektiğini düşünüyor. Bu yüzden de düşüşü, yatırımcının beklemediği bir anda ve süratli bir biçimde oluyor.
Filozof Bertrand Russell buna “Tümevarımsal Bilgi Sorunu” ismini vermiş ve şunu sormuştur: “Bildiğimiz şeyi nasıl biliriz?”, “Sonlu bilinene dayanarak sonsuz bilinmeyenin özelliklerini nasıl anlayabiliriz?” Tümevarımsal Bilgi Meselesinin en bilindik örneklerinden biri Hindi öyküsüdür. Şükran gününde kesilmek için alınan bir hindi düşünün bu hindi her gün birisi tarafından beslenmektedir. Hindi, her geçen gün kesileceğe güne yaklaşırken her gün gözlemlediği şeyden ötürü kendini daha fazla inançta hissetmeye başlamıştır. Sonunda ise inanç duygusu en yüksek seviyeye ulaştığı anda kendisini bekleyen tehlike de doruğa ulaşmıştır. Şükran günü ise hindi için beklenmedik bir şey olmuştur. Bu yüzden müşahede yolu ile edinilmiş bilgiler de içerisinde birçok tuzak barındırabilmektedir.
Yatırımcılar da geçmiş tecrübelerini dayanarak yeni yatırım kararları almaktadır
Elbette ki yatırımcılar evvelki tecrübelerden çok fazla şey öğrenecektir fakat unutmamak gerekir ki öğrenilen şeyler sanılan şeylerden daha azıdır ve ortada tüm farkı yaratan, yatırımcıyı büyük bir ziyandan kurtaran ya da büyük bir ziyan ile baş başa kalmasına neden olan bu “biraz daha az” kısmıdır. Geçmişte geçerli olan şey biraz daha az kısmın devreye girmesiyle beklenmedik bir anda geçerliliğini yitirerek yerini “keşkelere” ya da “nasıl bu türlü bir kusur yaptım” cümlelerine bırakabilmektedir. Kısıtlı rasyonelliğe sahip bireyler olarak ne yazık ki çok geç endişeleniyoruz; iş işten geçtikten sonra…
“Fakat tüm hayatım boyunca kelamını etmeye değecek rastgele bir kaza hiç yaşamadım. Denizlerde geçen bu kadar yıl içinde sıkıntı duruma düşmüş sırf bir gemi gördüm. Hiç kaza geçirmiş bir gemi görmediğim üzere kazazede de olmadım hatta felaketle sonuçlanma ihtimali olan bir durum dahi yaşamadım.” Kaptan E.J Simith, 1907 (1912 yılında batan Titanic gemisinin kaptanı)
Cemre,
Kaynaklar:
DHIMAN, A. “Icarus Paradox: Why Successful Ventures Fail?” ,2020
GUREL, E; MUTER, C. “Psikomitolojik Tabirler: Psikoloji Literatüründe Mitolojinin Kullanılması”
KARAORMAN, T. “İkarus’un Kıssası – Yükseliş ve Düşüş” ,2018
Vermeulen, F. “Businesses and the Icarus Paradox”, 2009
Cemre Yoldaş yazdı: BORSADA YATIRIMCIYI ÖLDÜREN DÖNGÜ
Zeynep Aktaş: Borsa’da 9 büyük yanılgı
Financial Times: Pay senedi fonlarına para girişi tarihi doruklarda
Para Tahlil
