HAZDAN TUTKUYA TUTKUDAN BAĞIMLILIĞA
Filozoflar, psikologlar, toplumsal bilimciler yıllar boyunca insan tabiatını tetikleyen şeyin ne olduğunu tartıştılar. David Hume’a nazaran; akıl, tutkuların kölesidir ve tutkulara itaat ve hizmet etmek dışında öteki vazife savında bulunamaz. Cicero’ya nazaran; Tutkuların sonu yoktur ve tutkularla elde edilen haz insanı gerçek mutluluğa ulaştıramaz. Stoacılar’a nazaran ise; İnsanın içinde akli olanın yanı sıra akıl dışı ve denetimsiz dürtüler vardır ve fazilet, tüm bu dürtülerle gayret içerisindedir. Zira dürtüler birçok vakit akıl ve itidal ile zıttırlar ve kimi vakitler yalnızca sakinleştirilmeleri kâfi olmayabilir… Yorumlamaların birçoğunda ortaya çıkan kavramlar şu formdaydı; haz, hislerin değişkenliği, tutkular, bağımlılık…
Beşerler tüm hareketlerinde acıdan kaçarak hazzı elde etmeye çalışır. Hazza ulaştıktan sonra ise o haz düzeyini en yüksek noktaya ulaştırmaya çalışır. Bu yüzden de insan hareketleri de hazzı elde etme durumuna bağlı olarak değişkenlik gösterecektir. Aşikâr bir devirden sonra haz daima his, güçlü istek ve eğilim olan, insan davranışlarını yöneten kuvvetli bir his olan birebir vakitte da bir çeşit körleşmeyi de söz eden tutkuya dönüşmeye başlar. Artık bu noktada kişinin davranışının temel belirleyicisi haz ve tutku olur. Ussal yargılar beşerler üzerinde güçlü desteklere sahiptir lakin tutkuya dayalı olan yargılar o denli değildir. Tutku ile ortaya çıkan yargılar kolay kolay değişebilmekte ve insanların davranışlarında tutarsızlıklara sebep verebilmektedir. Tutku ve haz, ortaya kendileriyle alakalı olan bir başka kavramı ortaya çıkartır: Bağımlılık.
BAĞIMLILIK
Bağımlılık; rastgele bir şeye duygusal, ruhsal ve fizyolojik olarak çok güçlü bağlanma durumudur. Bağımlılık durumunda insanların kendilerine potansiyel yahut gerçek ziyanlara sebep vermesine karşın bağımlı bireyler, bağlılığa devam etmektedir. Bağımlılık ortaya çıktığı vakit bireyler davranışlarını denetim edemez ve bir formda bağlılığa sebep veren davranışı devamlı yahut periyodik olarak tekrarlarlar. Aslında bağımlılık bir irade meselesinden öte çoklukla beynin denetim edilemeyen alanlarında meydana gelen bir tıp hastalık, beynin bir cins alarmıdır. 18. yy İngiliz filozofu John Lock bağımlılığı şu formda tanımlamıştır; bağımlılık, bir tıp köleliktir. Yani insan bağımlı olduğu şeyin kölesi olmakta ve onun kendisini denetim etmesine müsaade vererek özgürlüğünü yitirmektedir. Halbuki özgürlük insanın doğal hakkıdır ve aslında insanın bu türlü bir esarete müsaade vermemesi gerekir. Lakin bağımlı olunan davranış beşerde dopamin salgılanmasına neden olur ve bu dopamin salgını sayesinde şahıslarda ağır bir haz meydana gelir. Birinci başta bağımlılığın sebebi olan haz muhakkak bir vakit sonra bağımlılığın bir sonucu haline gelmiştir. Tam olarak bu noktada insan ayağına prangaları kendi isteğiyle takarak özgürlüğünden vazgeçmektedir.
Bağımlılık kavramı unsur bağımlılığı ve husus dışı bağımlılığı olmak üzere iki kolda incelenebilmektedir. Lakin bizleri ilgilendiren alan davranış bağımlılığı olan husus dışı bağımlılıktır. Bunun en iyi örneğini otomatın başına geçtiğinde hiç bir maksadı olmadan parası bitene kadar düğmeye basan Mollie Schüll ’de (hikayesi Dipnot’tadır) gördük. Husus bağımlılığında kişi aşikâr bir husus kullanarak rahatlama ve huzurlu hissederken; davranış bağımlılığında, kişi muhakkak bir davranışı yaparak rahatlama ve huzur hisseder öteki bir deyişle kendini bu davranış ile ödüllendir. İki bağımlılık ortasındaki en büyük fark davranış bağımlılığı şahıstan bireye değişkenlik göstermesidir. Bağımlılığa sebep veren davranış vakit içerisinde kişinin en değerli aktifliğine dönüşür. Tüm his, niyet, davranışlarını bu davranışlara nazaran ayarlar. Aşikâr bir müddet sonra davranışlar hisler üzerindeki tesirine karşı tolerans geliştirir. Toleransı aşıp tekrar haz düzeyine ulaşabilmek için davranış için harcanan vakit ve tekrarlarda artışlar olur. Şayet kişi bu davranışı gerçekleştirmez ise gerginlik, sonluluk üzere rahatsız edici hisler yaşamaya başlar. Bağımlı şahıslar bu davranışı gerçekleştirmemek için daima kendisiyle çatışma yaşarlar. Bu davranışı muhakkak bir vakit denetim altına almış olsalar bile kısa bir müddet sonra tekrar ve ağır tekrarlama atakları ortaya çıkabilmektedir.
DAVRANIŞSAL BAĞIMLILIK – KUMARLAŞTIRILMIŞ BORSA
Mücahit Pektaş’ın Davranışsal Bağımlılık Makalesine nazaran; Unsur dışı bağımlılığın en besbelli özelliği kumar “oynamak ”tır. Belirtiler bahsin yapılmasıyla başlar ve kumarın sonuçlanmasına kadar geçen süreçte adrenalin düzeyi yükselme gösterir. Kumarbaz, kumar oyununda şayet kazanırsa kolay yoldan ve yüksek oranda para kazanmanın hazzını yaşar: kaybettiğindeyse büyük bir hezimetin acısını çeker. Her iki muhtemellikte da kişi oyuna tekrar eder ve süreç böylelikle başa döner. Fakat epeyce büyük bir farkla; birey süreci, kazandıysa büyük bir hazla, kaybettiyse anlık bir şokun akabinde büyük bir öfke ve kaybettiklerini kazanma hırsıyla tekrar başlar.
Üstteki cümleye bir de şöyle bakalım; “Belirtiler pay senedinin alımıyla başlar ve pay senedinin satılmasına kadar geçen süreçte adrenalin düzeyi yükselme gösterir. Pay senedini alan kişi, pay senedi süreçlerinde şayet kazanırsa kolay yoldan ve yüksek oranda para kazanmanın hazzını yaşar: kaybettiğindeyse büyük bir hezimetin acısını çeker. Her iki muhtemellikte da kişi pay senedi sürecine tekrar eder ve süreç böylelikle başa döner. Lakin epey büyük bir farkla; birey süreci kazandıysa büyük bir hazla, kaybettiyse anlık bir şokun akabinde büyük bir öfke ve kaybettiklerini kazanma hırsıyla tekrar başlar.
Cümleye bu türlü baktığımızda kumar için kurulan cümle pay senedi için hayli uygun gözükmektedir. Lakin daha dikkatli bakarsanız benzeyen şey sistemler ya da sistemin işleyişi değildir. Benzerlik sizlerin bu sistemler içerisinde hissettiğiniz hisler ve his değişimlerinizdedir. Yazıda bağımlılık anlatılırken bahsedilen his değişimlerinin birçoğunu pay senedinde süreç yapan bireyler yaşamaktadır. O yüzden yatırım yaptığınız piyasalar bir “kumarhane”, pay senetleri bir “kumar” değildir. Sizler emsal hisler yaşadığınız için yatırım piyasalarını kumarlaştırma eğiliminde oluyorsunuz. Aslında fark etmeden ya da fark etseniz bile bunu görmemezlikten geldiğiniz bir “bağımlılık” düzeyine ulaşmış oluyorsunuz. Borsa yapısı gereği daima haber akışına maruz kalmaktadır. Haber akışının yoğunluğu, fiyat düzeylerinin değişkenliği yatırım yapan bireyde daima aldıkları pay senetlerini takip etme isteğine sebep verir. Pay senedine yatırım yapma kararı alan yatırımcı birinci başta belirli aralıklarla portföyünü denetim etme muhtaçlığı duyar. Şayet portföyünde bir kıymet artışı görürse yaşadığı hazdan ötürü aykırısı durumda ise endişesinden ötürü denetim etme isteğini arttırır. Belirli bir vakit sonra ise bu durum ekran başından ayrılamamaya kadar ilerler ve birinci başta bu portföyü denetim etme isteği haz verirken vakitle tutkuya en sonunda ise vazgeçildiğinde insanlarda mahrumluk hissini ortaya çıkartacak husus dışı bağımlılığa dönüşmüş olur. Nasıl borsa husus dışı bağımlılığa dönüşüyorsa süreç yapan kişi de artık yatırımcı değil bağımlı bir bireye dönüşmüş olur. Pay senedinde süreç yapan bu kişi artık piyasada denetimini kaybetmiştir. Bu kişinin yaptığı yatırım değil Schüll’ün yaptığı üzere parasını kaybedene kadar yalnızca tuşlara basmaktır.
Her iki sistemde öznenin “para” olması ve mali volalitenin yüksek olması sistemlerin misal algılanmasına neden olan öbür bahislerden biridir. Lakin borsa da yapmış olduğunuz tahliller ve araştırmalar sonucunda bir pay senedi almaya karar verdiğinizde bu bir şirketin geçmiş ve şimdiki performansına bakarak şirketin geleceği hakkında olumlu istikamette bir varsayımda bulunduğunuz manasına gelir. Fakat kumar çoğunlukla talih faktörü üzerine heyeti bir sisteme sahiptir. Kumarda bir eli kaybettiğiniz vakit ortaya koyduğunuz tüm paranızı kaybetmiş olursunuz. Pay senedi süreçlerine ise kredili alım ya da gün içi süreç yapmıyorsanız vakit sonunuz yoktur. Kumarda ekseriyetle paranızın tamamını kaybedersiniz. Lakin pay senedi piyasalarında yatırım süreci yapmadan evvel “zarar kes” düzeyi belirleyebilir ve bu sayede yapmış olduğunuz yanlışlı süreçten çok fazla ziyan etmeden dönebilirsiniz. Warren Buffet’in dediği üzere “Ne yaptığınızı bilmiyorsanız risk var demektir.” Pay senedi piyasaları ne yaptığınızı bilmeden hareket edebileceğiniz bir yatırım alanı değildir. Sizler bu alanda plan ve tahlil yapmadan yatırım yapmaya başladığınızda bu alanı kumarlaştırmış oluyorsunuz.
Duygularınızdaki değişime sebep veren şeyler ya da ne yaptığınızı bilmeden aldığınız kararlar illa bir kumar ya da borsa olmasına gerek yoktur. Bunlar yalnızca sizleri ilerleyen süreçlerde bağımlılığa sürükleyen değişkenlerden bazılarıdır. Kültegin Ögel der ki: “Bağımlılık bir oyundur. Sonu aşikâr olan lakin tekrar de denemenin göze alındığı bir oyun. Oyunu seyretmek de oyunun içinde olmak da keyifli değildir. Buna karşın oyun daima sahnelenir… Bağımlılık oyununu bozmak ise kaos getirir. Kaosa katlananlar, yeni bir oyun kurabilir.” Pekala, ya siz yeni bir oyun kurabilir misiniz?
Cemre,
Kaynaklar: GOKALP,NURTEN: BAĞIMLILIĞA FELSEFİ BİR BAKIŞ https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/427108
COSKUN, UNSURUM: PSİKOPATOLOJİNİN, KUMAR OYNAMA DAVRANIŞI VE ALKOL-MADDE BERBATA KULLANIMI İLE BAĞLANTISI
https://acikerisim.isikun.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11729/1240/%C4%B0lkem_Coskun.pdf?sequence=1&isAllowed=y
BEKTAS, MUCAHİT: Davranışsal Bağımlılık: Tarifi, Cinsleri ve Sınıflandırılması
https://www.researchgate.net/publication/330162054_Davranissal_Bagimlilik_Tanimi_Turleri_ve_Siniflandirilmasi
Başlangıçta yer alan otomat öyküsü George A. Akerlof ve Robert J. Shiller tarafından yazılan “Sazan Avı” kitabı referans alınarak yazılmıştır.
DİPNOT
“19. yy sonlarına gerçek var olan buluşlar ortasına ‘otomat’ isminde yeni bir buluş daha dâhil oldu. Parayı atıyorsunuz ve bu para karşılığında size bir kutu geliyor. Kutunun içinden çıkan şey büsbütün bir sürpriz. Bahtınız iyiyse telefon, opera dürbünü ya da puro sahibi olabilirsiniz fakat talihiniz iyi değilse o kutunun içerisinden yalnızca bir sakız alarak ayrılabilirsiniz. O gün bahtınızın ne olduğunu bilebilmeniz için tek yapmanız gereken şey otomata madeni para atmak. İnsanların eğlenmesi için ortaya çıkan bu alet kısa bir müddet sonra kollu kumar makineleri haline dönüştü. Birinci kumar makinesi ödül olarak insanlara “sakız” veriyordu ancak buna karşın üç tane kirazın yan yana gelmesi birçok beşerde heyecan uyandırabiliyordu. 1890’lı yılların sonuna yanlışsız ise bu durum insanlarda bağımlılık noktasına ulaşmıştı ve bu otomatlar insanlardaki yoksunluğun giderilmesi için her yerde aranan araçlar haline gelmişti. 1899 yılında Los Angeles Times mecmuasında yayınlanan bir yazıda bu otomatların çabucak hemen her barda bulunduğunu hatta birtakım barlarda bu makinelerden altı adet olduğunu yazıyordu. Fakat asıl sorun bu aletlerin her bir barda bulunmasından çok her makinenin başında insan kalabalığının olması ve insanların saatler boyunca bu makinenin başından kalkmıyor oluşuydu. Los Angeles Times’a nazaran; bu makineye bir kere alışan bağımlısı haline geliyor ve sonunda ise hepsi kaybetmeye mahkûm. Bu gidişatın insan hayatını günden güne olumsuz etkilemesinden ötürü devlet hususa el attı ve bu makineleri yasaklama ya da göz önünde bulunan yerlerden kaldırması üzere muhakkak yasal yaptırım kararları aldı. Lakin makinelerin art plana çekilmesi ya da yasaklanması insanların bu bağımlılıktan kurtulacağı manasına gelmiyordu. Bir kumar bağımlısı olan Mollie Schüll kendisi ile ilgili makineye bağımlılık durumunu şu halde anlatmaktadır; “Kazanmak için oynamıyorum. Oynamaya devam etmek için oynuyorum. Makinelerin başındayken hiçbir şey umurumda olmuyor.” Schüll makinenin başına oturduğunda tek yaptığı kırmızı düğmeye basmasıdır sorun ise bunu tüm parasını bitirene kadar yapıyor olmasıdır.
Schüll ’de göründüğü üzere makinelerin art plana alınmış olması insanlardaki bağımlılığı azaltmamıştı hatta otomat başında yaşanan vefat oranları da epeyce yüksek düzeydeydi. Mevte sebebiyetin ne olduğunu anlayabilmek için makinelerin olduğu yerlere kapalı kameralar konuldu, bu bâtın kameralar ise öteki bir durumun fark edilmesini sağladı. Buna nazaran, makinenin başına oturan beşerler orada ne kadar vakit kaybettiklerini fark edemiyor ve o esnada yaşanan duygusal değişimlerden ötürü birçok kalp krizi sonucunda vefat ediyordu. Fakat asıl dikkat çeken bahis öteki oyuncuların kalp krizi geçiren bireye yardım etmiyor oluşlarıydı. Yardım etmek yerine oyunlarını tıpkı formda oynamaya devam ediyorlardı…”
Ne olmuştu pekala? Yalnızca bir sakız kazanma isteği mi insan tabiatını bu kadar bozabilmişti yoksa kusursuz olmayan insan tabiatı bozulmak için yalnızca tetikleyici bir şeyler mi bekliyordu?
BORSADA TEMETTÜ STRATEJİSİNE NAZARAN YATIRIM YAPMAK
Risk-i Memnu
Borsada nasıl para kazanılır?
Gedik Yatırım’dan 2021 yatırım stratejisi
Para Tahlil
