“ 1973 yılında inci hükümdarı Salvador Assael yatını Saint-Tropez’e demirlemişken, havalı genç bir Fransız olan Jean-Claude Brouillet yatıyla kıyaya yanaştı. Brouillet hava taşıma şirketini yeni satmış ve geliriyle Fransız Polinezyası’nda bir mercan ada satın almıştı. Broulliet, aldığı adanın turkuaz sularında bol ölçüde siyah dudaklı istiridyeler olduğunu anlamıştı. Bu istiridyelerin siyah dudaklarında dikkate kıymet bir şey çıkıyordu: Siyah inciler.
O periyotta bu siyah incilerin piyasası yoktu ve talep azdı. Lakin Brouillet kendisiyle iş yapması için inciler hükümdarı Assael’i ikna etmişti. İkisi birlikte siyah incileri toplayıp, dünyaya satacaklardı. Assael’in pazarlama uğraşları başarısız oldu, tunç renginde ve aşağı üst tüfek bilyesi büyüklüğündeki incilerden tek bir tane bile satış yapamadan Polinezya’ya geri döndü. Bu durumda siyah incileri ya büsbütün kaldırıp atacak ya da düşük fiyattan indirimli mal satan bir dükkana verecekti. Onları birkaç tane beyaz inciyle paketleyerek tüketicilere itelemeye çalışabilirdi. Lakin bunun yerine Assael öteki bir şey yapmaya karar verdi. İşletme daha hoş numuneler çıkartana kadar bir sene bekledi akabinde onları bedelli taş tüccarı arkadaşı Harry Winston’a götürdü. Winston siyah incilere fahiş fiyatlı etiketler koyarak onları Fifth Avenue’daki mağazasının vitrinine koymayı kabul etti. Bu ortada Assael çalışmaya devam etti. Mecmuaların en gösterişlerinde yayınlanmak üzere tam bir sayfa reklam verdi. Reklamda, etrafa saçılmış elmaslar, yakutlar ve zümrütler ortasında bir dizi Tahiti siyah incisi parlıyordu. Geriye tek bir şey kalmıştı; tanınmış birinin bunu kullanması. Hakikaten de o denli oldu çok geçmeden Manhattan’ın en güçlü divalarının boynunda siyah inciler parlamaya başladı. Assael, pahası epeyce belgisiz olan bir şeyi almış hayli seçkin bir hale getirmişti. (Ariely, Akıldışı Fakat Öngörülebilir, S: 47-48) ”
Siyah incinin hiçlikte başlayan serüveni günümüze kadar kıymet kazanarak ilerlemeye devam etti. Dört sıra halinde dizili, doğal yani kültür incisi olmayan bir siyah inci kolyenin en son 5,1 milyon dolara satıldığına ve bu satış ile dünyanın en kıymetli inci kategorisinde birinci beş içerisinde yer aldığına tahminen denk gelmişsinizdir.
Nasıl oldu da bundan 48 yıl evvel piyasası olmayan bir şey dünyanın en kıymetli sıralamalarında yer alabiliyordu? Assael, insan davranışlarındaki çıpa atmak, ilişiklik hissetmek, kıskanmak, kendini kabul ettirmek v.b üzere birçok irrasyonel davranışlardan epey yarar görmüştü. Lakin inci örneğinde bilhassa bir irrasyonellik çok iyi çalışmıştı.
Çok değil, bundan yalnızca otuz yıl geri gidelim… 1991. İtalya Parma Üniversite’sindeki laboratuvarda hudut bilimci Giacomo Rizzolatti ve yüksek lisans öğrencileri bir deney üzerinde çalışıyorlardı. İğneli ince elektrotlar bir maymunun beyin bölgesindeki nöronların içerisine yerleştirilmişti ve maymunun yaptığı hareketlerle beyindeki nöronlardan elektriksel aktiviteyi kaydediyorlardı. Öğle yemeği vakti geldiği için yüksek lisans öğrencilerden biri hariç takım yemeye çıkmıştı. Yemeye çıkmayan öğrenci ise laboratuvarda dondurma yemeye karar vermişti. Ne olduysa o an olmuştu öğrenci dondurma yerken maymunun hücresel aktivitesinden artış sinyali gelmeye başlamıştı fakat maymunda hiçbir hareket yoktu. Daha sonra takım bunu araştırmaya karar verdi ve gördüler ki yemek yemeye başladıklarında maymunun beyni yeme sürecini kendi yapıyormuş üzere hareketlenmekteydi. Dondurma keşfinden bir yıl sonra Rizzolatti bu bahis hakkında sinirbilim mecmuasına bir makale yazmıştı lakin makale o periyotta göz arkası edilmişti. Akabinde dört yıl sonra bulunan bulguların çok daha detaylı hali bir mecmuada yayınlandı. Birinci başta göz gerisi edilen bu bahis 2009 yılına gelindiğinde hakkında 300’den fazla makale yayınlanmış bir mevzu haline gelmişti. Bilim insanları bu bahis hakkında şunu diyorlardı “Biyoloji için DNA neyse psikoloji içinde bu keşif birebirdir.” Baht yapıtı keşfedilen ve bu kadar değerli olan mevzuya bilim insanları “Ayna Nöronlar” ismini vermişti.
Ayna Nöron, bir canlının rastgele bir hareketi kendisi yaptığında ya da tıpkı hareketi yapan birini gözlemlediğinde her ikisinde de hareketlenen nöronlar için kullanılmaktadır. Bir manada baht yapıtı keşfedilen bu fonksiyon insanların sinemalarda sevdiği karakterler üzüldüğünde, acı çektiğinde ya da öldüğünde neden üzüldüklerine ya da kaygı sinemalarında orada olan siz olmadığınız halde neden kaslarınızın kasıldığına dair karşılıklar vermekteydi. Kısaca bu nöronlar insanlarda olan empati hissinin neden kaynaklandığına ışık tutmuştu. Tabi ki de insan hayatına tesirleri yalnızca bunlar değildir.
Ayna nöronlar şahısların satın alma davranışlarını da etkilemektedir ayrıyeten nöronlar etkin hale geldiğinde beşerler genelde bunu fark etmezler. Bu nöronlar şahısların sahip olma isteklerini tetikler. Black Friday bunun en iyi örneklerden biridir. Şayet kişi satın almayı düşündüğü eserin kaç kişi tarafından tercih edildiğini görüyorsa ya da takip ettiği, örnek aldığı yahut beğendiği her hangi birinde bu eseri görüyorsa onun davranışını kendi davranışı üzere benimsiyor ve o esere karşı sahip olma isteği çok daha fazla oluyor. Muhtaçlığı olmasa bile kendince haklı bir sebep yaratarak o eseri satın alıyor. Tıpkı fonksiyonu yerine getiren birçok farklı eser varken aşikâr marka saatlerin, telefonların ya da kalemlerin başkalarından daha tanınan olması inci öyküsünün günümüzde farklı isimlerle hala devam ettiğini göstermektedir. Çünkü beşerler bunları aldığında yalnızca bir eseri almış üzere değil kuvvetli bir statü de kazanmış olduğunu hissediyor. Teknolojinin çok fazla yaygın olmadığı periyotlarda birçok insanın tüketimi o mahallenin tüketim alışkanlıklarına nazaran şekillenirdi zira öteki yaşantıların ayrıntıları hakkında çok fazla bilgiye sahip olamazlardı. Lakin günümüzde kullanılan teknoloji ile birbirinden farklı gelir seviyelerine sahip olan şahıslar birbirlerinin hayat ayrıntılarına rahatça ulaşabilmektedir. Ayna nöronların katkısıyla da beşerler gelir düzeyinin çok daha fazlasını harcamaya başlamaktadır. Dijitalleşmeyle birlikte, beşerler geniş bir etkileşim ağı kurmuş ve dijital alanlar hayat biçimi satan en temel alanlar haline gelmiştir. Artık mecmualar üzere, televizyon yayınları üzere, mühlet ve kağıt ıstırabı çekmeden, her vakit bu ömür şekilleri insanlara pazarlanabilir bir hâl almıştır. Bu manada ayna nöronları günümüzde çok daha kıymetli bir yere sahiptir. Ester Ruben “İktisadın Unuttuğu İnsan” kitabında şöyle demiştir: “Aslında artık daha yoksuluz, zira beklentilerimiz üzücü halde tetiklenmiş, paramızın yettiğiyle elde edebileceklerimizin ortasında derin bir uçurum oluşmuştur. Olduğumuzla, aslında olabileceğimiz kişi ortasında dağlar kadar fark vardır artık.”
Hislerin ayna nöronlar sayesinde bir beşerden başkasına yansıması sürü psikolojisinin de nedenini ortaya koymaktaydı. Sürü psikoloji, birçok toplumsal bilimde olduğu üzere iktisat için de hayli kıymetlidir. Ekonomik krizlerin temel sebeplerinden biri finansal göstergeler olabilir fakat hislerin yayımıyla ortaya çıkan sürü psikolojisi krizin derinleşmesinin kıymetli sebeplerinden biridir. Dünya iktisat tarihi içinde en değerli balonlardan biri olarak iktisat kitaplarında kendine yer bulan Lale Soğanı Krizi, sürü psikolojisinin ne kadar tehlikeli olduğunu gözler önüne süren örneklerden yalnızca bir adedidir.
Robert Shiller ve John Pound tarafından 1989 yılında Journal of Economic Behavior and Organization’da “Survey evidence on diffusion of interest and information among investors” ismiyle yayınlanan çalışmada yüksek gelirli yatırımcının vaktinin yarısından fazlasını bir pay senedi ile ilgilenerek geçirdiği saptanmıştır. Lakin çalışmanın asıl dikkat çeken yanı ise buna öbür bir kişinin o pay senedinden bahsetmesinin neden olduğu tespit edilmiştir. Bir kişi, yalnızca bir kişinin sizin yanınızda daima borsa ile ilgilenmesi, borsadan para kaybettiğinde kederini, kazandığında memnunluğunu ve daha da kıymetlisi pay senedini takip esnasında heyecanını size yansıtması ayna nöronunuzu çalıştırmaya yetebilir. Karşınızdaki kişinin yaşadığı hisleri al-sat süreci yapmadığınız halde beyniniz yapıyormuş üzere davranabilir ve beyin nöronlarınızı ateşleyebilir. Daha sonrasında ise bu hisleri kendiniz deneyimlemek ve buna sahip olmak isteyeceksiniz ve büyük ihtimalle pay senedi piyasasında süreçler yapmaya başlayacaksınız. Karşınızdaki kişinin davranışlarını daima gözlemlediğiniz için birkaç pay senedi sürecinden sonra piyasayı tanıdığınız yanılgısına düşebilir ve olması gerekenden daha fazla yansılar verebilirsiniz. Mark Twain “Doğru kelam ile çabucak hemen gerçek bir kelam ortasındaki fark; yıldırım ile ateş böceği ortasındaki farktır” diye söylemiştir. Yatırımcı içinde yatırımlarından kazanmak-kaybetmek ya da çabucak hemen kazanmak-kaybetmek ortasındaki fark yıldırım ile ateş böceği ortasındaki fark üzeredir. Karşınızdaki kişiyi gözlemlediğiniz müddette çabucak hemen kazanıyor ya da kaybediyordunuz lakin kendiniz yatırım yaptığınızda karınız ya da kaybınız “hemen hemen” kavramından epey uzaklaşacaktır.
Psikolog Albert Bandura insan davranışlarının kişilik ve etraf ile derinlemesine kontaklı olduğunu lisana getirmiştir. Etrafınızda bulunan şahıslar ne ile uğraşıyorsa siz de o tarafa yanlışsız ilginizi kaydırmaktasınız. Riskli piyasalarda yatırım yapmaya karar veren yeni yatırımcılardansanız yahut uzun müddettir süreç yapan ancak apansız bir pay senedini almak/satmak istiyorsanız etrafınıza, takip ettiğiniz haberlere bir göz atın. Bu kararı nitekim siz mi verdiniz yoksa ayna nöronlarınız ile bir şeyi ya da birini taklit etmek mi istiyorsunuz. Şayet kararınız etraftan etkilenmeden verdiğiniz bir karar ise kar ya da ziyan etseniz bile şuurlu bir biçimde aldığınız kararı uyguladığınız için keyifli olmalısınız. Lakin o denli değilse ne yaptığınızı bilmeden yalnızca almak için alıp satmak için satacaksınız. Bu davranışınızdan ötürü ya meçhul olan bir şey epeyce kıymetli hale gelecek ya da kıymetli bir şey hayli meçhul hale…
Siyah inci, insanların irrasyonelliği sayesinde 1974 yılından sonra değerlense de Çin tarihinde daima değerli bir yerdeydi. Çinlilere nazaran, ejderhaların başlarında siyah inciler bulunurdu ve bu inciler sayesinde ejderhalar bilgiliydi. Şayet bir insan bilgiye sahip olmak istiyorsa ejderhayı öldürmek zorundaydı. Ejderhayı öldürmek çok sıkıntı olduğu için bilgiye ulaşmak da çok sıkıntı bu yüzden de çok kıymetliydi. Bundan ötürü birine siyah inci armağan etmek ona hayat seyahatinde bilgelik dilemek manasına gelmektedir. Ben de bu siyah inciyi buraya sizler için bırakıyorum…
Cemre Yoldaş
Kaynaklar:
Ariely,D. “Akıldışı Ancak Öngörülebilir”
Ruben,E. “İktisadın Unuttuğu İnsan”
Shiller,R. Pound J. “Survey evidence on diffusion of interest and information among investors”
https://headrush.typepad.com/creating_passionate_users/2006/04/angrynegative_p.html
https://www.scientificamerican.com/article/mirroring-behavior/
Piyasanın gerçekliği yatırımcının körlüğüyle çeliştiğinde
Erol Taşdelen Tahlili: İş Bankası dorukta rakipsiz kaldı!
TSPB Araştırma Raporları Standartlarını Belirledi
Halka arzlarda büyük artış yolda ama…
Para Tahlil
