Neo-klasik ekonomist Leon Walras yaptığı bir tahlilde şunu söylemektedir;
“Serbest rekabette fiyatların belirlenmesinin ögelerinden biri özgür iradedir ve bu özgür irade de kararların iddia edilemez olmasını gerektirir. Aslında tam özgürlük şartları altında verilen kararları varsayım etmeye kalkışmadık; yalnızca bu çeşit kararların tesirlerini matematiksel sözlerle açıklamaya çalıştık.”
Neo-klasik iktisada nazaran fiyatların belirlenme ögelerinden biri özgür iradeydi ve seçimin nasıl yapıldığından fazla seçimlerin gözlemlenebilir sonuçları dikkate alınmalıydı. Lakin Nörologların yaptığı çalışmalar ve 1970’li yıllarda neo-klasik iktisadın gücünün zayıflayarak homo economicus kavramının sorgulanmaya başlanması yeni bir iktisat modelinin ortaya çıkmasına neden oldu: Nöroiktisat.
Nöroiktisatçılar tarafından yapılan araştırmaların tezi o ki, beyindeki süreçlerin büyük bir kısmı, şuurlu bir halde işlememektedir. Öteki bir deyişle, yatırımcılar neo-klasik iktisatçıların savunduğu üzere bir karar verirken uzun müddet düşünmemektedir. Nörobiyolog Antonio Damasio’ya nazaran “İnsan zihni boş bir sayfa değildir; zihinde tecrübe aracılığıyla öğrenilmiş pek çok imge bulunmaktadır. Bu imgeler ise bazen otomatik olarak etkinleşmektedir. Rasyonel karar verme süreci sezgilerden, duygulanımlardan ve hislerden etkilenmektedir.” Beynin şuurlu bir biçimde düşünmeden karar vermesinin sebebi ise; kıt kaynaklara sahip olmasıdır. Beyin, bu kıt kaynakları her kararı büsbütün optimize etmek maksadıyla kullanamamaktadır. Dr. Hüsnü Bilir’e nazaran bu söylemi iktisadi bir lisana çevirirsek; “Her seçeneğin tam manasıyla değerlendirilmesinin maliyeti bunu yapmanın yararını aşmaktadır.” Tüm bu çalışmalar altında Nöroiktisatçılar insanların karar verme sürecinin asıl belirleyicisinin insanın nörobiyolojik yapısı olduğunu söylemişlerdir. Bu yüzden de homo economicus yerine yeni bir iktisadi insan modeli olan homo-neurobiologicus’u önermişlerdir.
Truman Show’u izlediyseniz şu repliği hatırlayacaksınızdır; “O bir oyuncu değil, o bir mahkûm… İstediği vakit gidebilirdi. Şayet gerçeği keşfetmeye kararlı olsaydı onu engellememiz mümkün olmazdı.” Pekala, sizler pay senedi yatırımı yapmaya karar verdiğiniz vakit ve piyasada süreç yaptığınız müddet boyunca bir oyuncu musunuz yoksa mahkûm mu? Felsefi kanıya nazaran; şayet yaptığınız pay senedi süreciniz size ilişkin kanılar, çalışmalar barındırıyorsa ve bu çalışmalar sonucunda bu pay senedini almaya-satmaya istekliyseniz yaptığınız süreci özgür iradeniz ile yapmışsınızdır. Bundan ötürü ortaya çıkan zararınızda kendiniz dışında kızmak için diğer birini aramanıza gerek yoktur. Lakin bir pay senedini almak ya da satmak üzere bir isteğiniz-niyetiniz yokken bu türlü bir süreç yaptıysanız o vakit bu, yalnızca portföyünüzde meydana gelen bir harekettir ve siz de piyasa da savrulan bir yapraksınızdır. Bu yüzden sizi bu davranışa iten faktörlere kızabilirsiniz. Nörologlara nazaran ise; bir pay senedi süreci yapmadan çok daha evvel beyniniz buna karar vermiştir. Siz bu karardan sonra o pay senedinde bir süreç yapma dürtüsüne sahip olmuş ve süreci yapmışsınızdır. Fakat unutmayın ki veto hakkınız bulunmaktadır. Yani pay senedini almak yahut satmak için kuvvetli dürtülere sahip olabilirsiniz lakin bu dürtüleri veto edip o an süreç yapmamayı tercih edebilirsiniz. Neo-klasik iktisatçılara nazaran; yaptığınız pay senedi süreçlerinde özgür iradeye sahipsinizdir ve özgür irade ile kendiniz için en karlı yatırımı seçer ve en rasyonel süreçlerinizi yaparsınız. Nöroiktisatçılara nazaran ise; pay senedinde yapacağınız alma ya da satma sürecinde rasyonel süreciniz sezgilerden, duygulanımlardan ve hislerden etkilenecektir. Bu yüzden pay senedi süreci yaparken aldığınız kararlarda eski tecrübelerinizin, o anki kızgınlık-mutluluk-intikam üzere hislerinizin izi olacaktır.
Mevzuya farklı bir bakış açısı da şöyle yaklaşır, aslında pay senedi süreçleri yaparken istediğinizi yapmakta özgürsünüzdür. İstediğiniz hisseyi istediğiniz vakit alabilir yahut satabilirsiniz. Ama ne istediğinizi öngörebilmek elinizde değildir. Robert J. Shiller Irrational Exuberance kitabında, 1929 ile 1987 yılları ortasında borsadaki kuvvetli çöküşü anlatırken, insanların sürüye uyduğunu fakat bir koyun üzere davranmadıklarından bahseder. Yatırımcılar pay senedi süreci yapmadan evvel kendilerince bir niyetleri ve planları olmaktadır fakat paylarda yaşanan ani kıymet kayıpları üzere hem maddi hem de manevi bir yük barındıran vakalarda yatırımcılar evvelce öngöremediği davranışlar sergileyebilir. Aslında bu öngörülemez davranışlar sizlerin ağır dürtüleridir. Geri planda beyniniz kendinde depoladığı somut bilgilerle o hisseyi almak ya da satmak için kendince sebepleri çoktan oluşturmuş, bunun kararını vermiş ve size ağır dürtü göndermeye başlamıştır. Genel resme baktığında yatırımcı “keşke” ya da “iyi ki” diyecektir. “İyi ki” derken ne kadar gerçek bir karar verdiğini düşünüp kendisiyle gururlanacakken; “keşke” dediğinde ise kararının ne kadar kusurlu olduğunu düşünerek kızacaktır. Lakin size keşke dedirten kararı aldığınız vakte geri dönün. O vakti düşündüğünüzde fark edeceksiniz ki birçoğunda kendinize söylediğiniz “haklı” bir sebebiniz vardı. Aldığınız fiyatta da, sattığınız fiyatta da sebepleriniz vardı. Alırken piyasa beklentiniz, satarken piyasa korkularınız… Her ikisi de size “haklı” sebepler sunmuştu. Bu yüzden piyasada “dipten al, doruktan sat” söylemi teoride kolay kalırken, uygulamada şiddetli bir durum yaratmaktadır. Beyinde depoladığınız somut bilgiler değişmediği sürece birebir süreçleri yapmaya, birebir kararları vermeye devam edeceksiniz. Bir manada izlediğiniz bir sineması tekraren geri sarmanız üzeredir. Ne kadar geri sararsanız sarın her yeni izlemenizde sarmaya başladığınız noktaya ulaşacaksınız. Yatırım yaptığınız bir pay senedinin daima bedel kaybettiğini düşünün satmakta “özgürsünüz” lakin satmak yerine her gün tabanın tabanını görmeyi tercih ediyorsunuz. Zira istediğiniz şeyler, piyasanın o anki hareketlerine, insanların portföyünüzdeki pay senedi hakkında yorumlarına nazaran değişiklik gösteriyor. Bu yüzden de ne istediğinizi öngörebilmek daha da güç bir hal alıyor. Belirli sonlarla çizili olan özgür iradenizi yahut veto hakkınızı kullanmak yerine ya da beyninize yeni somut bilgiler depolayarak daha yerinde dürtülere sahip olabilmek yerine piyasada savrulan bir yaprak olmayı tercih ediyorsunuz.
Kara kutudan öğrenilen her bir ayrıntı iktisattaki özgür irade kavramına biraz daha açıklık getirecektir. Fakat o vakte kadar yaptığınız süreçlerin yanlışlarında “Şeytana uydum” mu diyeceksiniz yoksa “Bana bunu İlah yaptırdı” mı diyeceksiniz…
Alıntıdır, bu makalenin tamamını okumak için Cemre Yoldaş’ın blog sitesini ziyret edin
ParaAnaliz Online Seminerler eğitmen takımı ve içerik bilgileri linkte
Cemre Yoldaş yazdı: KUMARLAŞTIRILMIŞ BORSA
Rahim Ak yazdı: ‘Halka arzlarda üst hudut problemi’
Dr Gündoğdu: Temel Tahlil mi Teknik Tahlil mi?
Para Tahlil
