COVID-19 pandemisi, dünya nüfusu için eşi gibisi görülmemiş bir tehdit teşkil etmektedir. Dünya çapında yayılan birinci hastalık olmamasına karşın hükümetler daha evvel hiçbir salgınla bu kadar şiddetle çaba etmemiştir. Mevcut tıbbi kaynakları korumak hedefiyle bulaşma suratını yavaşlatmak için karantina ve seyahat yasağı dâhil olmak üzere hafifletme gayretleri denenmektedir. Bunları ve öteki halk sıhhati önlemlerini finanse etmek için dünya çapında hükümetler daha evvel pek gibisi görülmemiş seviyede bir ekonomik ateş gücünü devreye sokmuştur.
“Küresel mali kriz” olarak isimlendirilse da 2008’de başlayan gerileme, dünyanın 11 gelişmiş iktisadında büyük ölçüde bir bankacılık krizi niteliğindeydi. Çin’deki çift haneli büyüme, yüksek emtia fiyatları, yalın bilançolar ve gelişen piyasalar son global krizin çalkantıları karşısında epeyce dirençli durmuştur. Lakin şimdiki ekonomik yavaşlama farklıdır. Bu şokun ortak özelliği, yani ulusal sonları tanımayan yeni koronavirüs, global toplumun büyük bir kısmını Büyük Buhrandan bu yana hiç olmadığı kadar resesyona sokmuştur. Sonuç olarak toparlanma süreci, gerileme kadar sert ve süratli olmayacaktır. Bunun nihayetinde de daralmayla çabada kullanılan maliye ve para siyasetleri ekonomik kayıpları ortadan kaldırmaktan fazla hafifletecek ve global iktisadın 2020’nin başındaki haline geri dönmesi için daha uzun bir vakit dilimine gereksinim duyulacaktır.
Pandemi, dünyanın birçok yerinde finansal krizin takip edeceği çok büyük bir ekonomik daralmaya sebep olmuştur, çünkü iflasların yanı sıra şirketlerin batık kredileri de birikmektedir. Gelişen dünyada temerrüde düşen ülkeler de süratle artmaktadır. Bu krizin izleyeceği yol, bundan evvelki son krizdekine emsal olmakla birlikte global ekonomik faaliyetteki çöküşün büyüklüğü ve kapsamıyla orantılı biçimde daha makus olacaktır.
Kriz, düşük gelirli hane halkını ve ülkeleri daha varlıklı olan emsallerinden daha sert vuracaktır. Esasen Dünya Bankası’nın kestirimi, global ölçekte yaklaşık 60 milyon kişinin pandemi nedeniyle çok yoksulluğa sürükleneceği tarafındadır. Birçok ülkede bilançonun ziyan edip bir vakitler durdurulamayan globalleşme ilerlemesinin artık durma noktasına gelmesiyle bir arada global iktisadın de bunun sonucunda daha farklı işlemesi beklenebilir.
Tüm motorlar durdu
Yakın vakitte yaptığı tahlilde Dünya Bankası, global iktisadın 2020 yılına kadar yüzde 5.2 oranında daralacağını öngörmüştür. ABD İşgücü İstatistikleri Ofisi da kısa müddet evvel yayınladığı bilgilerde son 72 yılın en berbat aylık işsizlik sayısına ulaşıldığını açıklamıştır. Birçok tahlil, ABD’deki işsizlik oranının önümüzdeki yılın ortalarına yanlışsız çift haneli sayılara yakın olacağını öngörmektedir. İngiltere Merkez Bankası, bu yıl Birleşik Krallık’ın 1706’dan bu yana en sert düşüşle karşı karşıya olacağı ihtarında bulunmuştur. Bu durum, bir “buhran”- yani pandemi buhranı – olarak isimlendirilmeyi hak edecek kadar vahimdir.
Ne yazık ki Büyük Buhranın anısı, ekonomistleri ve başkalarını bu kelimeyi kullanmaktan alıkoymuştur zira 1930’lardaki çöküş, gerek derinliği gerekse müddeti bakımından bir daha tekrarlanmayacak kadar içler acısıydı. Lakin on dokuzuncu yüzyıl ve yirminci yüzyılın başları da buhranlarla doluydu. Bu ıstırabı tanımlamak için daha hafif bir tabir kullanmak, işlerini kaybeden ve işletmelerini kapatan onca beşere saygısızlık olurdu.
Epidemiyologlar, COVID-19’a sebep olan koronavirüsü yeni bir virüs olarak kabul etmekte ve bunun ardından de virüsün yayılması, kamu ve özel daldan misal yeni reaksiyonlarla karşılanmaktadır. Yayılımı yavaşlatmak için mutabık kalınan yaklaşım, çalışanları geçim kaynaklarından, müşterileri de piyasalardan uzak tutmaktadır. 1918-1919’daki İspanyol gribi üzere ikinci yahut üçüncü dalganın gelmeyeceğini varsayarsak bu pandemi, karşıt V biçiminde bir eğri modelini izleyerek enfeksiyon ve ölümlerde artışın artından düşüşe geçecektir. Lakin bu senaryo gerçekleşse dahi COVID-19 muhtemelen dünyanın birtakım yerlerinde kolay kolay bitmeyecektir.
Şimdiye kadar hastalığın görülme sıklığı eşzamanlı olarak gerçekleşmemiştir. Yeni hadise sayısı evvel Çin’de azalmış akabinde Asya’nın öbür bölgelerinde ve sonrasında Avrupa’da ve ardından de kademeli olarak ABD’nin aşikâr yerlerinde azalmıştır (diğer yerlerinde tekrar artmaya başlamadan önce). Birebir vakitte Brezilya, Hindistan ve Rusya üzere uzak coğrafyalar da COVID-19 merkezi haline gelmiştir. Bu krizde ekonomik çalkantı, hastalıkla başa baş gitmektedir. Bu iki taraflı hücum da global ekonomik faaliyette derin bir yara açmıştır.
Kimi kıymetli ekonomiler artık tekrardan açılmakta, bu da Asya ve Avrupa’da iyileşen iş şartlarına ve ABD işgücü piyasası geri dönüşlerine yansımaktadır. Bununla birlikte bu sıçrama süreci, toparlanma ile karıştırılmamalıdır. On dokuzuncu yüzyılın ortalarından bu yana görülen en berbat finansal krizlerin hepsinde kişi başına GSYH’nin kriz öncesi periyoda dönmesi yaklaşık sekiz yıl sürmüştür (ortalama yedi yıldır). Tarihi düzeylerde mali ve mali teşviklerle, ABD’nin daha iyiye gideceği beklentisi olabilir, lakin birçok ülke COVID-19’un yarattığı ekonomik hasarı karşılama kapasitesine sahip değildir. Devam eden sıçrama süreci, derin bir çukurdan çıkmak için uzun bir seyahatin başlangıcıdır.
Bu ortamda her türlü iddia belirsizliklerle dolu olmasına karşın toparlanmaya giden yolun uzun olacağını gösteren üç gösterge mevcuttur. Bunlardan birincisi ihracattır. Hudutların kapalı olması ve karantina sebebiyle mallara duyulan global talep daralmış ve bu da ihracata bağımlı ekonomileri derinden vurmuştur. Pandemiden evvelki süreçte dahi birçok ihracatçı baskılarla karşı karşıyaydı. 2008-2018 yılları ortasında global ticarette büyüme evvelki on yıla kıyasla yarı yarıya azalmıştır. Daha yakın vakitte ise, ABD Lideri Donald Trump’ın 2018’de başlattığı ABD-Çin ortasındaki ticaret savaşından ihracat ziyan görmüştür. Turizmin değerli bir büyüme kaynağı olduğu ekonomiler için memleketler arası seyahatin çöküşü felakete yol açmıştır. Milletlerarası Para Fonu, Karayipler’de – ki kimi ülkelerinde turizm gelirin ve istihdamın yüzde 50’si ile 90’ına tekabül etmektedir – turizm gelirlerinin lakin “önümüzdeki üç yılda kademeli olarak kriz öncesi düzeylere dönebileceği” öngörüsünde bulunmuştur.
Sırf ticaret hacmi değil büyük ölçüde ihracat fiyatları da düşmüştür. Düşen emtia fiyatlarının en görünür olduğu yer de petrol piyasasıdır. Yavaşlama, güce olan talepte büyük bir düşüşe sebep olmuş ve OPEC üyeleri, Rusya ve öteki müttefik üreticilerden oluşan OPEC-Artı (OPEC+) olarak bilinen ve geçtiğimiz üç yılın büyük bir kısmında varil başına fiyatları 70 dolardan 45 dolara çeken kırılgan koalisyonu paramparça etmiştir. OPEC+, lakin talebin güçlü olduğu vakitlerde ve nominal arz kesintileri gerekli olduğunda işbirliği yapabilmiştir. Lakin bu pandeminin gerektirdiği arz kesintileri, kartelin iki ana aktörünün, yani Rusya ve Suudi Arabistan’ın, aslında hiç de istekli olmadıkları temel ıstıraba dayanmalarına sebep olmuştur. Bunun sonucundaki çok üretim ve petrol fiyatlarındaki özgür düşüş, gelişmekte olan piyasalardakiler başta olmak üzere, ABD’deki kaya petrolü ve gaz kesimi de dâhil, tüm üreticilerin iş modellerini test etmektedir. Buna eşlik eden finansal gerginlikler, ABD ve öteki ülkelerdeki aslında güçsüzleşmiş olan varlıklar üzerindeki kaygıları artırmıştır. Örneğin petrole bağımlı olan Ekvador, Nisan 2020’de temerrüde düşmüştür ve öbür gelişmekte olan petrol üreticilerinin de tıpkı akıbete uğrama riski yüksektir.
Öteki değerli ekonomik sorunlarda global iktisadın aldığı darbeler sırf kısmi olmuştur. 1980’lerin başında Latin Amerika’da on yıllarca süren borç krizi ve 1997’deki Asya mali krizinde, en gelişmiş iktisatların birçok büyümeye devam etmiştir. Gelişmekte olan piyasalar, bilhassa de Çin, 2008 global mali krizinde büyümenin kilit kaynağı olmuştur. Lakin bu sefer durum o denli değildir. Tüm motorlar en son Büyük Buhran’da kontak kapatmıştır lakin bu seferki çöküş misal biçimde ani ve sert olacaktır. Dünya Ticaret Örgütü, 2020’de global ticaretin yüzde 13 ila 32 ortasında küçüleceğini iddia etmektedir. Sonuç şayet bu kıymet aralığının ortalarında bir yerlerde olursa 1930’ların başından bu yana globalleşmenin en makûs yılı olacaktır.
Bu sefer buhran, hali hazırda birçok ülkenin ekonomik temellerinin zayıfladığı bir periyoda denk gelmiştir.
Toparlanmanın uzun süreceği ve yavaş olacağına dair ikinci gösterge de işsizliktir. Pandemiyi hafifletme eforları, tarihin en karmaşık aygıtı olan çağdaş piyasa iktisadını parçalamaktadır ve kesimler da süratle yahut kolay kolay birleştirilemeyecektir. Kapanan işletmelerin kimileri tekrar açılmayacaktır. Bu işletmelerin sahipleri de tasarruflarını eritecek ve gelecekteki teşebbüsleri ile ilgili daha önlemli bir tavır benimseyecektir. Teşebbüsçü sınıfı elemek innovasyona yarar sağlamayacaktır.
Dahası, fiyatsız müsaadeye çıkarılan yahut işten çıkarılan kimi çalışanlar işgücünü kalıcı olarak terk edecektir. Öbürleri de maharetlerini yitirecek ve uzun süren işsizlik devrinde mesleksel gelişim fırsatlarını kaçıracak ve böylece potansiyel patronlar için daha az cazip hale geleceklerdir. Burada en kırılgan küme da zati hiç işe girmemiş olan ve – bozulmuş bir iktisada giriş yapan mezunlar olacaktır. Sonuçta, 40’lı ve 50’li yaşlarda olanların maaş performansları, gençlik yıllarında ve 20’li yaşlarındaki iş durumları ile açıklanabilir. İstihdam yarışının daha şimdi en başında tökezleyenler kalıcı olarak geride kalacaklardır. Bütün bunlar olurken, hala okula gidenler toplumsal uzaklıklı çevrimiçi sınıflarda standartların altında eğitim almakta; hele ki internet ilişkisinin olmadığı yahut yavaş olduğu ülkelerde daha fakir olan öğrenciler eğitim sisteminden toplu halde çıkmaktadır. Bu da geride bırakılan bir öteki küme olacaktır.
Ulusal siyasetler elbette kıymetlidir. Avrupa ekonomileri, genel manada çalışamayan yahut çalışma saati kısalan çalışanların maaşını sübvanse ederek işsizliğin önüne geçerken ABD bunu yapmamaktadır. Gelişmekte olan ekonomilerde, beşerler büyük ölçüde güvenlik ağı olmadan çalışmaktadır. Lakin nispi servetten bağımsız olarak hükümetler daha fazla harcama yapmakta ve daha az kazanmaktadır. Birçok mahallî idare ve vilayet yönetimi, yasalar uyarınca istikrarlı bir bütçe tutmakla yükümlüdür, bu da şu anda artan borcun ileride kemer sıkmayla sonuçlanacağı manasına gelmektedir. Bu ortada merkezi hükümetler de vergi tabanları küçülürken dahi kayıp yaşamaktadır. Iktisadı ihracat, turizm ve yurtdışında çalışan vatandaşların havalelerine dayanan ülkeler, iktisat rüzgârını en sert hissedecek olanlardır.
Tahminen de daha büyük sorun, bu buhranın dünyanın en fakir ülkeleri dâhil olmak üzere birçok ülkenin ekonomik temellerinin zati zayıfladığı bir periyoda denk gelmesidir. Kısmen daha evvelki bu istikrarsızlığın sonucu olarak kredi kuruluşları tarafından derecesi düşürülen borçlu devletlerin sayısı 1980’den bu yana en fazla bu yıl artmıştır. Şirketlerin kredi derecelerinin düşürülmesi de benzeri bir seyir izlemiş ve özel kesimin yanlışları genelde kamu kesiminin yükümlülüğü haline geldiğinden bu durum hükümetler açısından makûs olmuştur. Sonuç prestijiyle kaynaklarını tavırlı yöneten devletler dahi tepetaklak olmuştur.
Bu krizin üçüncü bariz özelliği de ülkelerin kendi içinde ve ülkeler ortasında hayli geriletici nitelikte olmasıdır. Devam etmekte olan ekonomik bozulma daha düşük gelirlilerin üzerine daha ağır bir yük bindirmektedir. Bu insanların genelde uzaktan çalışma imkânı yahut çalışmıyorken de kendilerini idame ettirecek kaynağı yoktur. Örneğin ABD’de küçük işletmelerin istihdam ettiği tüm çalışanların neredeyse yarısı, çoğunlukla maaşların düşük olduğu hizmet bölümündedir. Bu küçük işletmeler de pandeminin tüketici davranışı üzerindeki tesirlerinin zarurî karantinadan çok daha uzun sürmesi sebebiyle iflas karşısında en kırılgan olanlardır.
Toplumsal güvenlik ağlarının gelişmediği yahut mevcut olmadığı gelişmekte olan ülkelerde, ömür standartlarındaki düşüş çoğunlukla toplumun en fakir katmanlarında görülecektir. Pandeminin geriletici özelliği, hastalığın ve karantinanın tedarik zincirini ve ziraî işgücünün göç modelini bozduğundan besin fiyatlarının dünya çapındaki sert yükselişi ile daha da belirginleşebilir. Birleşmiş Milletler kısa mühlet evvel dünyanın 50 yılın en makûs besin kriziyle karşı karşıya olduğu tarafında ihtarda bulunmuştur. En fakir ülkelerde besin harcamaları tüketimle bağlantılı harcamaların yaklaşık yüzde 40’ı ila 60’ı ortasında olup düşük gelirli ülkelerdeki beşerler besine gelişmiş ekonomilerdeki emsallerinden beş ila altı kat daha fazla para harcamaktadır.
Toparlanmaya giden yol
2020’nin ikinci yarısında, halk sıhhati krizi yavaş yavaş denetim altına alınırken, ekonomik faaliyet ve istihdamda, finansal piyasalardaki iyimserliği besleyecek biçimde etkileyici görünümlü kazanımların olması mümkündür. Lakin bu sıçrama tesirinin tam toparlanmayı sağlaması mümkün değildir. Aydınlanmacı ve koordineli bir makroekonomik siyaset önlemleri dahi üretilmemiş eserleri yahut hiç sunulmamış hizmetleri satamaz.
Buna rağmen G20’deki on gelişmekte olan piyasanın sağladığı toplam teşvik, gelişmiş iktisadı olan emsallerinin yüzde beş oranında altında kalmıştır. Ne yazık ki bu da konjonktür zıddı müdahalenin şokun daha sert vurduğu yerlerde daha küçük olacağı manasına gelmektedir. Bu türlü bile olsa gelişmiş ekonomilerdeki mali teşvik, büyük sayıların göstermeye çalıştığından daha az tesirlidir. Yeniden G20’de sadece Avustralya ve ABD şirketlere ve bireylere kredi, öz kaynak ve garanti formunda verdiği paradan daha fazlasını harcamıştır. Avrupa ekonomilerindeki teşvik, harcamalardan çok daha çok büyük işletmelerin bilançoları ile ilgilidir, bu da talep şokunun önüne geçilmesinde ne derece tesirli olduğuna dair soruları beraberinde getirmektedir.
Merkez bankaları da birebir vakitte zayıflayan global ekonomiyi teşvik etme eforuna girmiştir. Faiz oranlarını tarihin en düşük düzeylerinde tutmak için daha evvel alınan kararlarla eli kolu bağlanmamış olan bankalar – Japonya Merkez Bankası ve Avrupa Merkez Bankasının yaptığı üzere – para akışı üzerindeki denetimlerini gevşetmiştir. Bu kümede Brezilya, Şili, Kolombiya, Mısır, Hindistan, Endonezya, Pakistan, Güney Afrika ve Türkiye dâhil gelişmekte olan iktisatların merkez bankaları yer almaktaydı. Daha evvelki gerginlik vakitlerinde buralardaki vazifeliler çoklukla aksi istikamette giderek, döviz kurunun kıymet kaybetmesini önlemek ve enflasyonu denetim altında tutmak ve geniş manada sermaye kaçışının önünü kesmek için siyaset faizlerini artırıyordu. Muhtemelen bu ortak şok, genelde paranın bedel kaybının ve düşen faiz oranlarının eşlik ettiği sermaye kaçışına ait kaygıları azaltarak herkes için fırsat eşitliği sağladı.
En az bunun kadar kıymetli olan bir başka mevzu da merkez bankalarının bankacılık sistemine para rezervi pompalamak ve borçluların ödemelerini daha kolay yapabilmeleri gayesiyle özel bankaların zarurî rezervlerini düşürerek finansal akışı sürdürmek için çaresizce uğraş etmesidir. Örneğin ABD Federal Rezervi (Fed), iki aydan kısa bir müddet içinde iktisada kattığı ölçüsü ikiye katlamış ve mecburî rezerv oranını sıfırda tutmuştur. ABD’nin global rezerv para ihraç eden ülke olma statüsü Fed’e global olarak dolar likiditesi sağlama istikametinde eşsiz bir sorumluluk vermiştir. Fed de bunu öbür dokuz merkez bankası ile swap muahedeleri yaparak gerçekleştirmiştir. Bu karardan sonraki birkaç hafta içinde bu resmi kurumlar kendi ulusal bankalarına vermek üzere yaklaşık yarım trilyon dolar borç almıştır.
Gelişmiş ekonomilerde mali teşvik büyük sayıların göstermeye çalıştığından daha az tesirlidir.
Tahminen de bunun en değerli sonucu, merkez bankalarının likiditesi olmayan şirketlerin iflasını süreksiz olarak önleyebilmesi olmuştur. Bir merkez bankası, daha evvelki piyasa oynaklığına bakabilir ve hali hazırda likiditesi olmayan lakin ödeme gücü varmış üzere gözüken varlıkları satın alabilir. Merkez bankacılar neredeyse senaryonun bu kısmının her sayfasını kullanmış ve özel dal ile belediye borçları da dâhil çok çeşitli teminatları üstlenmiştir. Bu tıp önlemleri uygulayan çok sayıda banka, Japonya Merkez Bankası, Avrupa Merkez Bankası ve Fed üzere gelişmiş iktisatların olağan şüphelilerinin yanı sıra Kolombiya, Şili, Macaristan, Hindistan, Laos, Meksika, Polonya ve Tayland üzere gelişmekte olan iktisatların merkez bankalarını kapsamaktadır. Esasen bu ülkeler mevcut likidite yokluğu üzerinden geleceğin toparlanmış iktisadına yanlışsız bir köprü kurmaya çabalamaktadır.
Merkez bankaları, güçlü bir biçimde ve çabukla hareket ettiler. Pekala, neden bu türlü yapmaları gerekti? Son finansal krizden sonraki mevzuat ve düzenleyici gayretler bir dahaki krizi azaltmaya yönelik değil miydi? Merkez bankalarının norm dışı alana akın etmesi daha evvelki iyileştirme gayretlerindeki tasarım yanılgılarının direkt bir sonucudur. 2008’deki krizden sonra hükümetler riski ve yatırımcıların geri dönüş tercihlerini değiştirmek için hiçbir şey yapmamıştır.
Bunun yerine, kaldıraç ve varlık kalitesi sınırlamaları, gerilim testleri getirerek ve kelamda yaşama iradesi sağlayarak regüle edilmiş toplumun, yani bilhassa büyük olanlar başta gelmek üzere ticari bankaların, düşük kaliteli kredi talebini karşılamalarını daha kıymetli hale getirmiştir. Bu trendin sonucu da gölge bankaların, büyük ölçüde regüle edilmemiş finansal kuruluşların yükselmesi olmuştur. Merkez bankaları artık yeni varlıklarla ve yeni taraflarla muhatap olmaktadır çünkü kamu siyaseti kasıtlı olarak likiditesi olmayan firmaları ve hükümetleri daha evvel destekleyen ticari bankaları devre dışı bırakmıştır.
Elbet ki merkez bankası hareketinin, oran kesintileri, büyük ölçüde likidite girdisi ve varlık alımlarıyla piyasanın isleyişindeki birikmiş berbata gidişi durdurduğu gözükmektedir. Bu halde hareket etmek, Fed’in 1930’lardaki başarısızlığından bu yana merkez bankalarının DNA’sına işlemiştir. Lakin bu siyasetlerin net sonuçları muhtemelen dünyanın şu an içinde bulunduğu şoku gereğince engellemekten uzaktır. Uzun vadeli faiz oranları, pandemiden evvel de hayli düşüktü. Fed’in yurtdışına aktardığı o kadar ABD dolarına karşın doların döviz pahası düşmekten fazla yükseldi.
Bu mali teşvikler, mevcut ekonomik rahatsızlık ve belirsizlik ışığında hane halklarının ve firmaların daha fazla harcama yapması için tek başına kâfi değildir. Sonuç olarak dünyanın en kıymetli merkez bankacıları, Japonya Merkez Bankası guvernörü Haruhiko Kuroda; Avrupa Merkez Bankası lideri Christine Lagarde ve Fed lideri Jerome Powell, hükümetlere ek mali teşvik önlemleri uygulama davetinde bulunmuştur. Bu davetler yetersiz bir karşılık bulmuş ve nihayetinde de global ekonomik faaliyetlerde önemli bir düşüş meydana gelmiştir.
Mütercim: Mediha Işıtman
FÖŞ: Ekonomik Buhranı Aşmak İçin Devalar Nelerdir?
Roubini: Wall Street sokaktaki acıya kulak vermiyor
Euro Bölgesi PMI Ağustos’ta bariz formda yavaşladı: V hali unutun
*Dünya iktisadının karşı karşıya olduğu gerçek tehlike hakkında konuşmanın vakti geldi
Para Tahlil
