2020 yılının son haftasına girerken, Türkiye iktisat idaresinin son bir yıldaki icraatını kıymetlendirme vakti.
Sorun alanlarını ve sergilenen politik tercihi kısaca hatırlayalım.
UMUTLAR SUYA DÜŞERKEN
2020’ye girilirken problemler yumağının içinde üç mevzu ön plandaydı. Şirketler kesitinin yüksek borcu dövize olan talebi daima kılıyor, problemli kredi oranı yüksek seyrediyordu. Bu şartlar altında kredi kanalını işler kılmak bir sıkıntıydı.
TCMB ile bankalar ortasında kurulan devridaim makinesi fakat yüksek sermaye girişleri art planında çalışmayı sürdürebilecek üzere duruyordu. Makineyi demonte etmek de kolay değildi.
En kıymetlisi, Türkiye tarihinin en yüksek işsizlik oranları şimdi pek gerilerde kalmamıştı.
İktisat idaresinin beklentisi 2019’un ikinci yarısında faiz indirimlerine müsaade tanıyan ortamın sürmesi ve yeni bir çevrimin başlamasıydı. Pandemi, hesapları alt üst etti, kriz idaresi bakımından ise 2018-19’daki uygulamaların tekrarlanmasına vesile oldu.
PANDEMİDEN KUR KRİZİNE
24 Ocak’ta Elazığ ve Malatya’da gerçekleşen depremi takiben, tıpkı 30 Ekim’deki İzmir sarsıntısı sonrasında olduğu üzere “deprem vergileri” ve kamu kaynaklarının kullanımı gündem olsa da, bu husus Türkiye’nin gündeminde aşağı sıralara acilen indi. Pandemi başlarken TCMB rezervlerinin durumu ve devrin bakanı Albayrak’ın yeni vaatleri konuşuluyordu.
Türkiye’de birinci olayın resmi olarak açıklanması sonrasında Erdoğan idaresi 18 Mart’ta İktisatta İstikrar Kalkanı isimli bir paket açıkladı. İstikrar paketinin temelde iki sorunu mevcuttu: Salgının mühletine ve orta vadedeki mümkün tesirlerine dair bir tartışma gerçekleştirilmeden Türkiye iktisadının bu devri zararsız atlatacağı varsayımı hakimdi. 2018-19 krizi devrinde kullanılmış fakat tesiri epeyce tartışmalı kredi genişlemesi reaksiyonuyla salgının yaratacağı ekonomik çöküşün hafifletileceği düşünülmekteydi.
Pandeminin birinci aylarında fizikî aralanma tedbirleri ve kapanmaların tesiriyle nisan-mayıs aylarında işgücüne katılan insan sayısı 30 milyonun altına düşerken, resmi işsiz sayısı artışı hayli sonlu kaydedildi, zira kısa çalışma ödeneği 3 milyonu aşkın çalışanı gri bir bölgeye yerleştirdi. Lakin geniş tarifli işsiz sayısı Türkiye tarihinde birinci defa 10 milyonu aştı, işsizlik dayanılmaz boyutlara ulaştı.
2020 yılında devlet bankaları eliyle sağlanan kredi genişlemesi, evvelki yıllardaki genişlemeleri epeyce geride bıraktı. Verilen dayanaklar hanelerin gereksinimlerinden daha fazla KOBİ’lere odaklandı, haneler borçlandırılırken, turizm ya da konut üzere kesimlerde süreksiz canlanmaları teşvik gayesi güdüldü.
Sayılar saklanarak ve tutarsızlıkları eleştirenler ise hain ilan edilerek iktisat haziran ayında tekrar açıldı. Yaz aylarında güya pandemi geride kalıyormuş iletisi verildi.
Resmi sayılara nazaran salgının birinci dalgası sırasında verilen dayanağın üçte ikisini aşan kısmı kredi takviyesi idi. Eylül ayına kadar görülen 207 milyar TL’lik kredi takviyesi, 66 milyar TL’lik ertelenen ödemeler, 5 milyar TL’lik nakit takviyesi ve 14 milyar TL’lik kısa çalışma ödeneği dayanağı nedeniyle bugün salgın sırasındaki politik tercihin esasen borçlandırma olduğunu söylememiz gerekiyor.
Bu kredi genişlemesi orta sınıfları borsaya ve konuta yönlendirir, küçük balonlar yaratır, bir yandan işletme sahiplerine (ve lakin öncelikle AKP ağlarına dahil olanlara) nefes aldırma gayesi taşırken iç pazarı kısa periyodik canlandırmaya dayanan sürdürülemez bir toparlanma imgesi oluştu.
Temmuz ve ağustos aylarında Hazine çok süratli bir biçimde yurtiçinden ve dövizle borçlanırken, Hazine’nin borcu artıyor ve fakat devridaim makinesinin sürdürülmesi sağlanıyordu. Döviz cinsi borcun toplam devlet borcu içindeki hissesi yüzde 50’nin üzerine çıkarken, Merkez Bankası’nın bilanço dışı yükümlülükleri de sonbahara girilirken daha evvel görülmedik bir düzeye ulaştı (eylülde 62 milyar dolar, ekimde 66 milyar dolar düzeyi geçildi) Sermaye çıkışları art planında döviz piyasasına seri müdahaleler pandeminin birinci dalgası sırasında lirayı korumuş olsa da, sonuç, sonbaharda yeni bir kur krizi idi.
Hülasa pandemi sırasında alınan tedbirler Türkiye’de ekonomik daralmanın boyutunu hafifletti, lakin bu, servet sahiplerinin uygun şartlarda yeni ve üretken olmayan yatırım yapabileceği, çalışanların ise daha da borçlandığı bir politik tercihe sadık kalınarak sağlandı. Kadrolar eskidi, birebir drama tekrarlandı.
Kur krizi sonrasında açılan pencereden faydalanmak üzere kasım ve aralık aylarında sermaye girişleri gerçekleşti. Gelinen nokta 2021’e girerken Türkiye kapitalizminin içinden çıkamadığı meselelerin ağırlaşarak yeni yıla taşınması oldu: Sıkıntılı krediler birtakım bankalarda yönetilemez noktalara vardı; TCMB’nin rezerv sorunu, tahminen saatli bir bomba değil, lakin büyük tahribat gücüne sahip ve Türkiye tarihinin en yüksek işsizlik oranları kaydedilmeye devam ediyor.
TÜRKİYE’NİN YOLU
Çok sayıda ülkede pandemi sırasında küçük işletmelere ve hanelere verilen, daha evvel görülmedik boyutlara ulaşan takviyeler borçlandırma ve şirket refahı temini (daha fazla büyük şirketlerin refahı) üzerine bina edilmiş neoliberal stratejilerin geride bırakılabileceği beklentisi yarattı.
Yazının devamı burada.
Para Tahlil
