Almanya’nın saygın niyet kuruluşlarından Bilim ve Siyaset Vakfı (SWP), yeni raporunda Türkiye’deki cumhurbaşkanlığı hükümet sistemini mercek altına aldı.
2018’de yürürlüğe giren “Türk tipi cumhurbaşkanlığı” sisteminin, siyasette ve devletin işleyişinde yol açtığı değişimin incelendiği araştırma, çarpıcı tespitler içeriyor.
Sinem Adar ile Günter Seufert tarafından kaleme alınan ve yeni hükümet sisteminin iki buçuk yıllık bilançosunu gözler önüne seren raporda, 2021 yılının Türkiye’si şu tespitlerle betimleniyor:
“Artık meclis daha güçsüz, güçler ayrılığı baltalanmış durumda, yargı siyasallaştı, kurumlar felce uğratıldı, ekonomik sıkıntılar artıyor ve otoriter pratikler karar sürüyor.”
42 sayfalık raporda, yasama, yürütme ve yargı alanında yaşanan son gelişmeler değerlendirilirken, Türkiye’de demokrasi ve temel haklar alanında gerilemelere dikkat çekiliyor.
“Meclis zayıfladı, yargı işlevsizleşti”
Yürütmenin, meclisin bütçe üzere hususlarda kalan yetkilerine bile müdahale ettiğine işaret edilen raporda, yasamanın zayıfladığı, muhalefet milletvekilleri üzerinde de baskıların arttığı vurgulanıyor. Milletvekillerinin dokunulmazlıklarının kaldırılıp kriminalize edildiklerine işaret edilen raporda, “Anayasa açıkça ihlal edilerek, mecliste yapılmış konuşmalar bile, kanunların esnek bir halde yorumlandığı, gerçeklerin çarpıtıldığı, ceza kovuşturmalarına yol açabiliyor” tespiti yer alıyor.
Giderek artan siyasallaşmanın yargıya da büyük ziyan verdiği belirtilen, “yargı mensuplarının bağımsız karar almaktan korkar hale geldiklerine” dikkat çekilen araştırmada, Türkiye’deki yeni sistemle bürokrasinin de “büyük ölçüde felce uğradığı” aktarılıyor.
“Bürokrasi felç”
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, “cumhurbaşkanlığı hükümet sistemini” savunurken, bunun daha faal bir idare anlayışı getireceğini, “işlevsiz” ve “hantal” olmakla eleştirdiği bürokrasiyi de küçülteceğini söylüyordu.
Lakin SWP’nin raporuna nazaran yeni sistemle birlikte atılan adımlar sonucunda bürokrasi küçülmedi, bilakis, oluşturulan yeni üniteler, kamu çalışanları sayısındaki artışla daha da büyüdü.
Ülke genelinde işsizliğin artmasına rağmen, kamuda işe alımların arttığına, Haziran 2020 prestijiyle kamuda çalışan sayısının neredeyse beş milyona yaklaştığına dikkat çekilen raporda, “Kamudaki bu süratli büyümeye karşın devlet yönetimi felce uğramış görünüyor” müşahedesi aktarılıyor.
Buna yol açan nedenler sıralanırken, AKP Hükümeti’nin 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünden sorumlu tuttuğu Gülen yapılanmasına mensup ya da mensup olduğu varsayılan şahısları tasfiye etmesi, bunların yerine yapılan liyakattan uzak görevlendirmeler hatırlatılıyor.
Başbakanlığın lağvedilmesi, binden fazla ofisin bulunduğu Cumhurbaşkanlığı sarayında yapılan görevlendirmelere yer verilen raporda, kamu bürokrasisindeki bir öbür kıymetli sorun şu tabirlerle aktarılıyor:
“Yeni atama kararları, büyük ölçüde nitelik ve liyakat temel alınarak değil, bir dini cemaate ya da siyasi partiye üyelik, Erdoğan ve ailesine yakınlık üzere, yerine getirilecek misyon ile ilgisi olmayan, dışsal etkenler dikkate alınarak alınıyor.”
“Parti ile kamu ortasındaki hudut buharlaşıyor”
AKP’nin, iktidarının birinci yıllarında bilhassa polis, yargı, istihbarat ve orduda Gülen destekçilerine yolu açtığına, darbe teşebbüsü sonrasında ise bu kesitin tasfiyesine yöneldiğine işaret edilen raporda, son periyotta ise bu misyonlara “aşırı muhafazakar dini tarikat mensupları” ya da MHP’ye yakın isimlerin getirildiğine dikkat çekildi.
Kurallara riayet etmek ve tarafsız kalmaktan uzak bu yeni takımların vasıflarının da yetersiz olduğu söz edilen raporda, kamu bürokrasisinin giderek politize hale gelmesiyle, kamu vazifelisi olmak ile parti üyesi olmak ortasındaki hudutların da neredeyse ortadan kalktığı kaydediliyor.
Devlet kurumlarının zayıflaması ve felce uğraması konusunda, Merkez Bankası, Türkiye İstatistik Kurumu, Türkiye Varlık Fonu’ndan örnekler aktarılırken, Cumhurbaşkanı ile ailesinin bunlar üzerinde devasa nüfuz sahibi olduğu belirtildi, buralarda “ahbap-çavuş ilişkilerinin” karar sürdüğü kaydedildi.
MİT’in artan ve değişen rolü
Türkiye’de yeni sistemle birlikte yürütme gücünün tek bir kişi, yani cumhurbaşkanında toplandığına, kurumlar üzerindeki denetiminin de “muazzam” olduğuna vurgu yapılan araştırmada, ayrıyeten Ulusal İstihbarat Teşkilatı’nın (MİT) son yıllarda edindiği operasyonel yetkiler ve dokunulmazlık zırhı ile yükünün arttığına işaret ediliyor.
Raporda, “Günümüzde MİT’in oynadığı merkezi rol, terörle uğraş ve bürokrasinin gözetlenmesi ile hudutlu değil. Anlaşılan o ki Cumhurbaşkanı Erdoğan, MİT’i tıpkı vakitte, kendi partisini denetim altında tutmak için de kullanıyor” görüşü dikkat çekiyor.
“Erdoğan’ın hareket alanı daraldı”
Yeni hükümet sistemi ile birlikte Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın kurumlar üzerinde “neredeyse sınırsız ve denetimsiz” bir güce sahip olduğu, buna karşın, hem de sürpriz bir formda “cumhurbaşkanının siyasi hareket alanının parlamenter sistemde olduğundan daha da dar hale geldiği” müşahedesi aktarılıyor.
“Yeni sistem, ulaşılacağı söylenen maksatların gerçekleştirilmesinde başarısız oldu” değerlendirmesine yer verilen raporda, gelinen noktada bugün Erdoğan’ın “iktidarı koruma etme uğraşı yürüttüğü” belirtiliyor.
“Ne ekonomik görünüm ne de toplumsal öngörüler umut vaat ediyor” görüşüne yer verilen araştırmada, “Toplumun seküler kesitlerine uygulanan harikulâde baskıya karşın, ülke nüfusunun tamamını dindar Müslüman bir millete dönüştürme teşebbüsü de başarısız oldu” görüşü aktarılıyor.
Araştırmaya nazaran son devirde AKP’ye seçmen takviyesi azalırken, Erdoğan’ın iktidarda kalabilmek için MHP’ye olan bağımlılığı daha da artıyor. Erdoğan’ın ayrıyeten İslamcı kesitteki destekçilerini de kaybetmekte olduğuna işaret ediliyor.
Soylu ve Akar’a dikkat çekiliyor
“AKP, Erdoğan’ın seçim makinesi fonksiyonunu gören bir çarka dönüştü” tespiti yapılan raporda, parti üyelerinin tenkitlerini artık lisana getiremedikleri, kararların ise Erdoğan’ın etrafındaki küçük bir küme tarafından alındığı belirtiliyor, “Parti Erdoğan’ın seçim aracı düzeyine düşürüldü ve siyasi iştirakin bir kanalı olma fonksiyonunu yitirdi” yorumu aktarılıyor.
Erdoğan’ın partisi içinden açık bir meydan okuma ile karşı karşıya bulunmadığı lakin parti içinde, klikler ortasında nüfuzunu arttırma gayretinin gözlemlenebildiğine vurgu yapılırken, İçişleri Bakanı Süleyman Soylu ile Savunma Bakanı Hulusi Akar’ın popülaritesinin de son devirde artmakta olduğuna dikkat çekiliyor.
MHP’nin artan gücü
MHP’nin Türk siyasetinde değişen rolü ve devlet kurumlarında artan yükünün da mercek altına alındığı araştırmada Erdoğan’a geçmişte sert muhalefet eden Bahçeli’nin darbe teşebbüsü sonrası sunduğu dayanağın nedenleri sıralanıyor.
Bahçeli’nin “U dönüşü” olarak nitelendirilen, darbe teşebbüsü sonrası cumhurbaşkanlığı hükümet sürecine verdiği dayanakla, MHP’nin meclisteki temsil oranına kıyasla çok daha büyük bir siyasi nüfuz alanına sahip olmasını sağladığına dikkat çekilirken, “MHP, yeni sisteme takviyesiyle takımlarına devlet bürokrasisinin kapısını açtı” tespitine yer verildi. Bu devirde MHP’lilerin yanısıra, Batı aykırısı ulusalcılar ve ayrıyeten tarikatlara yakın isimlerin de bürokraside boşalan takımları doldurduklarına işaret edildi.
“MHP artan oranda belirleyici bir siyasi güce dönüşürken, Erdoğan ve partisi yıllar sonra kendilerini savunma pozisyonunda buldu” tespitinin aktarıldığı raporda, güvenlik kurumlarında güçlenen MHP takımlarına işaret edilerek, “AKP’nin güvenlik bürokrasisi üzerinde tam denetimi sağlamaya uzak olduğu istikametinde sinyaller artıyor. Bu bakımdan güçlenen MHP, cumhurbaşkanının siyasetlerini belirleme, birlikte belirleyebilme durumunda bulunuyor” görüşü savunuldu.
Demokrasi onarılabilecek mi?
SWP raporunda, Türkiye’deki yeni sistemin demokrasi ve bürokrasinin işleyişinde yarattığı tahribat örnekleriyle anlatılırken, muhalefet partilerinin itirazları ve alternatif oluşturma gayretleri da incelendi.
Türkiye’de muhal afet partilerinin parçalanmış halde oldukları, lakin cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine itirazlarının bu partileri bir ortaya getiren değerli ögelerden biri haline geldiğine işaret edilen raporda, bununla birlikte partilerin demokrasinin onarılmasını sağlayacak ortak bir vizyon geliştirmeyi başarıp başarmayacaklarının şimdi belgisiz olduğu kaydedildi.
Araştırmada, “Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin yol açtığı kurumsal tahribat ve muhalefetin belgisiz görünümü, olumlu istikamette kolay ve süratli bir değişim konusunda ihtiyatlı olunmasını gerekli kılıyor” tespitine yer verildi.
AB ve Avrupa hükümetleri ne yapmalı?
Raporun son kısımda, Türkiye tarihinde bir “dönüm noktası” olduğu belirtilen cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin, AB-Türkiye bağlarına tesirleri de mercek altına alınıyor.
“Türk Hükümeti’nin önümüzdeki yıllarda demokrasi ve hukuk devletine geri dönmek için adımlar atma mümkünlüğünü tasavvur etmek güç” denilen bu kısımda, hükümet tarafından şuurlu izlenen kutuplaştırma stratejisinin, dış tehdit ve Batı aykırısı telaffuzların süreceği öngörüsünde bulunuluyor.
Muhalefetin önemli zahmetlerle karşı karşıya bulunduğuna işaret edilen raporda, demokrasinin yine tesis edilmesinin de güç olacağı görüşü aktarılıyor.
Ayrıyeten, “AB Türkiye’yi ıslahatlara zorlayamaz. Demokratikleşme için uygun bir iklim ve buna dayanak veren siyasi akımların olması gerekiyor. Bunların ikisi de şu an için zayıf görünüyor” tespitine yer veriliyor.
Haberin devamı burada.
Para Tahlil
