Erdoğan idaresinin 2021 planı kısaca üç ayaktan oluşuyordu. Birincisi, enflasyon oranından dikkate bedel ölçüde yüksek siyaset faizi belirlenmesi ve enflasyonda düşüş emarelerinin görüleceği bahar sonu, yaz başına kadar yüksek faize katlanılması. İkinci öge, yüksek faizin yaratacağı art plandan faydalanılması ve karşıt para ikamesinin gerçekleşmesi. Eklemek gerekir ki bu kısım, Merkez Bankası’nın ya da siyaset yapıcıların direkt müdahalede bulunabileceği bir kalem değildi. Daha çok şartları hazırlayarak, gerekli itkiyi sağlayarak aykırı para ikamesinin gerçekleşmesini sağlayacaklardı. Güvendikleri sermaye girişleri işi kolaylaştıracaktı. Üçüncü ve son öge da resmi tamamlayacak bir yatırımcı demokrasisi mesaisini koşul kılıyordu: Hem IMF ve gibisi kuruluşlara selam durarak kamu harcamalarının denetim altında olduğunun beyanı, hem de iş kurma kolaylığından teşvik siyasetine kadar her alanda yatırımcı isteklerinin karşılanacağı bir programın ve aksiyon takviminin açıklanması.
Görülebileceği üzere 2021 planının ikinci ayağında işler şubatta sarpa sarmaya başladı. Ortada dolardan liraya geçiş sürecinin başladığına dair bir bilgi yoktu. Hatta enflasyon oranı ve global finansal şartlar faizin tekrar yükseltilmesini kaide koşabilirdi. ABD iktisadında toparlanma beklentileri FED’in siyasetinde bir değişikliğe yol açmamışsa da ABD’de faiz artışı yanı sıra varlık alım programında sınırlama fiyatlanıyordu (Taperless tantrum). ABD tahvili getirisindeki artış, öteki tabirle Birleşik Devletler’de enflasyon beklentisi nedeniyle tahvil fiyatlarında düşüş, tahvil tutanların kayba uğraması ve lakin bu borçlanma aracının getirisinin artması, ortalarında Türkiye’nin de bulunduğu ülkelerin para ünitelerinde kıymet kayıplarını tetikledi.
Ağbal plana sadık kalarak, piyasa beklentisini karşılamaya soyundu ve sonuç 200 baz puanlık faiz artışı oldu.
Planı akamete uğratan şey bu olmasa da iktisat ıslahatlarının tanıtımı işleri Erdoğan idaresi açısından kolaylaştırmadı. Fakat Merkez Bankası lideri 19 Mart’ta misyondan alınmamış olsa bu boş listenin üzerinden türetilen coşku bir müddet korunabilirdi.
Merkez Bankası’nda zirve takımların bir kısmının değişmesi ile operasyonel bağımsızlığını kabaca 6 ila 7 yıldır kaybetmiş olan bankanın süreçleri üzerinden süregiden üç ana tartışma konusu mevcut: Hasarın büyüklüğü, Ağbal’ın neden vazifeden alındığı ve ne yapılması gerektiği. Bu tartışmaları kısaca toparlamak, toz duman dinmemiş olsa da önümüzü görmemize yardımcı olabilir.
KISA BİR HASAR RAPORU
Birinci sorun, art planını bilmediğimiz vazifeden almanın ve onu takip eden kur krizinin getirdiği toplam maliyet. Türkiye her kur krizi yaşadığında döviz cinsi borç stoku rekor düzeye ulaşmış Hazine’nin üzerindeki yük artıyor. Döviz cinsi borç stokunu dikkate alarak Hazine’ye gelen ekstra yükün 134 milyar TL civarında olduğunu varsayım ediyorum. Bu ölçü 2021 yılı bütçe gelirleri beklentisinin yüzde 10’una tekabül ediyor.
Son kur krizinin şirketler kesiti üzerinde borç yükünü artırdığını biliyoruz, fakat bu özel borçları toplayarak “milletin borcu” olarak sunmayı politik bakımdan sorunlu buluyorum. Finansal kesim dışındaki firmaların 300 milyar dolar döviz cinsi yükümlülüğü (Aralık 2020 verisi) olduğunu söyleyerek geçeyim.
Ayrıyeten Türkiye’yi haraca bağlamış Kamu-Özel İşbirlikleri projeleri nedeniyle de Türk Lirasındaki görülen yüzde 10’luk kıymet kaybının uzun vadede kamuya on milyarlarca TL’lik yeni yük yarattığını söylemek gerekiyor (koşullu yükümlülükler ve zımnî kontratlar nedeniyle kesin bir söz kullanmak uygun değil).
Faiz artışı ve risk primi artışının getireceği kasvetler gayreti, lakin bunlarla ilgili kesin ölçüler sunmak finansal oynaklık yüzünden uygun değil. Data problemleri nedeniyle hudutlu tuttuğumuz hesap dahi dudak uçuklatıcı. Kelam konusu yük artışının kabaca üç katının 2018’de gerçekleştiğini düşünürsek ağır hasarı biraz daha sağlıklı bir biçimde tahayyül edebiliriz.
REZERV SORUNU
AKP hükümetlerinde yer almış şimdinin karşısı siyasî önderlerin ileri sürdüğü ve kimi gözlemcilerce de ciddiye alınan, Ağbal tarafından Merkez Bankası rezervlerine ne olduğunun soruşturulduğu ve bu nedenle Ağbal’ın misyondan alındığı argümanı ikinci tartışma konusunu oluşturuyor.
2018 kur krizi sırasında ve sonrasında Türk Lirasındaki değersizleşmeyi denetim altına alma ve yavaşlatma uğraşı Merkez Bankası’nın bilanço dışı yükümlülükler hariç net rezervlerini 2019 Mart’ında neredeyse sıfır noktasına getirmişti. Daha 2019 yılının birinci yarısında, altı aylık periyotta Merkez Bankası’nın yaklaşık 30 milyar dolarlık bir rezerv harcadığı kestirim ediliyordu. Art kapıdan döviz satışları ilerleyen aylarda devam etti. Sonuçlardan biri, Merkez Bankası’nın müdahale kapasitesini korumak eforuyla giriştiği ve bir devridaim makinası biçiminde işleyen takasların hacminin artışı idi.
Aşağıdaki tabloda bu takaslar kaynaklı yükümlülüklerde iki sıçrama anı fark edilebilir. Birincisi Mart 2019. Türkiye’de birinci Covid-19 hadisesinin açıklandığı 2020 yılının Mart ayının ikinci haftası ise yükümlülüklerdeki ikinci artış devrinin başlangıcına denk düşüyor. Bahsettiğim hafta birebir vakitte Merkez Bankası’nın ödünç alınmış ve lakin kendi varlığı üzere saydığı yükümlülükler hariç net rezervinin kalmadığı haftaydı. Pandemi sırasında durum ağırlaşarak devam etti. 2020 sonbaharından itibaren bu yükümlülüklerin artışına dur denmiş görünüyor. Fakat Merkez Bankası Başkanı’nın misyondan alındığı gün, Bankanın 62,1 milyar dolar bilanço dışı yükümlülüğü bulunuyordu, 57 milyar doları döviz yükümlülüğü idi.
Merkez Bankacılığı tarihinde eşi gibisi görülmedik süratte harcanmış rezervler nedeniyle Naci Ağbal’ın şaşkınlığa uğradığını düşünmek kendisinin aklıyla dalga geçmek demek. Zira kelam konusu sistem (rezerv yokluğu ve ancak döviz piyasasına müdahale edilebilmesi) bahsettiğim bilanço dışı yükümlülük birikimi sayesinde sürdü ve yükümlülük birikimi (bir bakıma cayır cayır rezerv yakılması) kendisi Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın başındayken yaşandı. Kamuya açık kaynaklardan faydalanan araştırmacıların, gözlemcilerin ve siyasetçilerin 2019 baharında tartışmaya başladığı, 2019 yaz ve sonbaharında datalarla ortaya koydukları, bu satırların okuyucularının uzun vakittir bildikleri rezerv kaybını ve nedenlerini Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın zirvesindeki ismin bilmemesi, kelam konusu şahsın Merkez Bankası lideri olduktan sonra 3 ay bekleyip “bu rezervlere ne oldu, bir soruşturalım” diye etrafta dolanmaya başlaması hayatın olağan akışına terstir.
Yazının devamı burada.
Para Tahlil
