“Laffer Eğrisi”, iktisatçı Arthur Laffer’in bir öğlen yemeğinde peçeteye çizdiği grafikten ismini alıyor. Aslında derli toplu bir kuram değil bu. Neyi gösterir derseniz kolay özeti şu; vergi oranlarını yükselttiğinizde vergi hasılatınız artabilir, fakat o denli bir düzey vardır ki o orandan sonra vergi hasılatınız düşmeye başlar.
Laffer bunu 1974’te WSJ’da çalışan gazeteci Jude Wanniski’nin ricasıyla gittiği bir yemekte çizmiş. Yemeğe gitme nedeni ise o günlerde ABD Lideri olan Gerald Ford’un danışmanı olan Donald Rumsfeld ve yardımcısı Dick Cheney’i (Laffer’in Yale’den sınıf arkadaşı), o sırada Nixon’ın yerine geçen Lider Gerald Ford’un vergileri yükseltmek istemesi nedeniyle, yüksek vergilerin hasılat kaybı yarattığına, vergilerin düşürülmesine ikna etmek için toplanıyorlar. Gerçekten sonra bu fikir 1981’de Reagan ve 2001’de George W. Bush’un başkanlık seçimi kampanyasında kıymetli bir rol oynuyor. 2017’de de Trump’ın değerli argümanları ortasında bu vardı; kurumlar vergisinde yapılacak büyük indirimlerin, yeni iş ve istihdam yaratarak ‘kendini ödeyeceği’. Bunun da bütçe açığını büyütmeyeceği, bilakis büyüyen iktisadın vergi hasılatının da artacağı.
Küçük not; Rumsfeld, George W. Bush periyodunda savunma bakanlığı, Cheney ise lider yardımcılığı koltuğunda oturmuştu.
Laffer’in yemekte kâğıt bir peçeteye çizdiği bu grafiği, gazeteci Wanniski’nin ricasıyla sonradan beyaz kumaş peçeteye çizdiği, onun da anı olarak sakladığı anlatılıyor. Sonradan kumaş peçeteye, grafikle birlikte şunu yazmış (serbest çeviriyle) “Ürünü vergilerseniz düşük sonuç/eğer teşvik ederseniz yüksek sonuç elde edersiniz. İşi, eseri ve geliri vergiliyoruz, üretmemeyi, işsizliği ve aylaklığı teşvik ediyoruz. Sonuç ortada”
Peçetenin Wanniski’nin vefatından sonra da American History Museum’a konulduğu biliniyor.
***
Gelelim Laffer’in Türkiye eğrisine.
Türkiye sigara ve alkollü içkilerde devlet inhisarı olan İnhisar işletmesini 2004’te özelleştirdi.
Sigara başka, alkollü içki üretim tesisleri farklı satıldı.
Hani yatırımcıları çağırıp onları kasaba tüccarı üzere kazıklamanın bir örneğidir alkollü içki tesislerinin özelleştirilmesi. Devlet bu işletmeleri sattıktan sonra içki üzerinden aldığı özel tüketim vergisini (ÖTV) gümbür gümbür yükseltti. Enflasyonun çok üzerinde bir artış kelam konusu. Hani “neden kâfi yatırım gelmiyor?” sorularına verilecek hoş örnektir bu. Öngörülebilirliğin ülkeyi yönetenlerce altının boşaltılması.
Ortadan geçen 16 yıl içinde dört olguya şahit olundu; birincisi ÖTV oranındaki astonomik artış kadar vergi tahsilatı artmadı. İkincisi rakı üretimi ve satışı düştü. Üçüncüsü mesken imali içki üretimi patladı. Dördüncüsü ticari gayeli kaçak içki üretimi arttı; metil alkollü rakılar yüzlerce kişinin hayatına mal oldu.
***
Alkollü içkiler kategorisinde bayi satış kanalında tüketimi azalan rakıyı bilhassa ayırarak bakmak gerekiyor; müşterisinin neredeyse tamamı yerleşikler. Halbuki şarap üretimi ve tüketiminde artış var; nedeni de turizmdeki artış. Çarpıcı olan tüm alkollü içecekler üzerinden alınan ÖTV tahsilatının, yıllık maktu ÖTV ölçülerindeki artış oranının altında artmış olması.
Bilhassa rakı tüketimindeki düşüşe bakılırsa Laffer eğrisinin Türkiye’de ‘çalıştığını’ söylemek yanlış olmaz. Hem de konutta rakı üretiminde kullanılan etil alkol satış bilgilerinin de patlama yaptığına bakarak.
Litre başına alınan vergi enflasyonun da üstünde arttıkça, müşterisi yerleşikler olan rakının bayi satışı düşmüş. Münasebetiyle devletin topladığı vergideki kayıp da artıyor. Örneğin rakıda 12 milyon litreye yakın bayi satışında düşüş var. Bu kayıp etil alkolle meskende rakı imaliyle ikame edilmiş. 1 ünite etil alkolle 2 ünite rakı üretmek mümkün olduğundan, vergi kaybı da kayda paha.
Fakat düz biçimde Maliye’nin ÖTV tahsilatına bakarak bu ilişkiyi besbelli biçimde görmek mümkün değil. Zira ülkemize gelen turist sayısı arttıkça şarap tüketimi artıyor, münasebetiyle tahsil edilen ÖTV de. Bir de ayrıyeten viski tüketim ve ithalatında artış var. (Not: yazı yayımlandıktan sonra sonra, iç pazarda kaliteli şarap üretimin artması ile lokal tüketicilerin talebinin de güçlü biçimde arttığı hatırlatıldı. Bu gerçek; yazıda bunu vurgulamamam eksiklik. Lakin ana ivmeyi turizmin verdiğine işaret etmek istedim)
İç pazarda rakı ve şarabın satışlarına (saf alkol muadili, milyon litre) bakıldığında tablo şöyle; bu iki içki kümesinde 2011’de toplam 28.7 milyon litre piyasaya sunulurken, bilhassa rakı satışlarının düşmesi ile iki içki toplamı 21.3 milyon litreye gerilemiş. 2020’de de rakı satışı artarken, şarap satışı düşmüş fakat toplam satış değişmemiş.
Burada açıkça görülen şu: Müşterisi yalnızca yerleşikler olan rakının tüketiminin ‘ticari formel platformlarda’ süratle düşmüş olması. Tüketicilerin çok astronomik ÖTV ile ‘evde üretime’ başlaması, başka bir kanal da ‘merdiven altı’ kaçak rakı imalatının patlaması.
Bunun kamu sıhhatine nasıl bir ziyan verdiğini 2020 yılında bir dizi metil alkollü içkilerle neden olunan vefat olaylarında şahit olduk. 100’ü aşkın kişi hayatını kaybetti.
DIAGEO Mey İçki CEO’su Levent Kömür, etil alkole nazaran 4’te bir fiyatı olan metil alkolün karıştırılması sonucu bu ölümlerin yaşandığına dikkat çekiyor.
Türkiye’de son 8 yılda rakının ÖTV ölçüsü yüzde 314 artarken, devletin artan şarap tüketimine rağmen sağladığı tahsilat yüzde 255 arttı. Meğer tıpkı periyotta birikimli tüketici enflasyonu (TÜFE) yüzde 137 arttı. Tüketicilerin cebinden 8 yılda gerçek olarak yüzde 74 alan bu siyaset tercihi, muhafazakâr hükümetin içki içenleri ağır vergilerle cezalandırmasından öteki bir şey değil.
Merdiven altı üretime teşvik
Bu siyaset tercihi etil alkol kullanımıyla konutta rakı üretimine kayarak vergi kaybına neden olurken, rakı ve şarap üretiminde ana husus olan üzüm üretimini de baltalıyor. Şaraplık ve rakılık üzüm üretimi hisse kaybediyor.
Hükümet bu sorunu adil bir vergileme yerine yasaklarla çözmeye girişiyor. Etil alkolle konutta rakı üretimini engellemek için, evvel 2018’e girerken etil alkole acı kimyasal unsur (denatonyum benzoat) katılması mecburî hale getirildi. Sonra, Eylül 2019’da eczanelere sunulan etil alkolün depo satışlarına kısıtlama getirildi. Ekim 2020’de de etil alkol ve metanolün internetten satışı yasaklandı.
2020 bilgileri iç pazardaki toplam etil alkol satışının yaklaşık 2 milyon litre düştüğünü gösteriyor. Doğal olarak ithalatı da. En değerli etken etil alkol satışlarının tesirli biçimde yasaklanması.
Etil alkolle rakı üretiminde 1’e 2 ölçü hesaba katılırsa, etil alkol satışının 2 milyon litre düşmesiyle bayi kanalında markalı rakı satışının 4 milyon litre artması beklenirdi. Halbuki yalnızca 2 milyon litre artmış. Burada da ‘kazların kümese girmediği’ açıkça görülüyor. Yani ÖTV’nin geldiği düzey yan yollar ve ikame kanallarını daima gündemde tutuyor.
Rakı satışlarının bir evvelki yıla nazaran yaklaşık 2 milyon litre artmasının nedeni ise kapanan lokantalar, meyhaneler, bar ve publar nedeniyle hane halkının talebinin artması. Çok az da olsa ‘duty free’ gümrüksüz mağaza alışverişinin sert biçimde düşmesi de tesirli.
Etil alkolün perakende satışının yasaklanması sonrasında bu sefer Youtube’da “evde etil alkol üretme” görüntülerinin artması da dikkat cazibeli. Vatandaş vazgeçmiyor.
İskoç üreticilere teşvik
Son bir dikkat çeken nokta da şurada; viski ithalatının son periyotta süratle yükseldiği gözleniyor. Tamam turizmin de tesiri var. Lakin turizmin ‘sıfır çektiği’ 2020’de viski ithalatında tepe yıl yaşanıyor. Şarap ithalatı (saf alkol eşdeğeri) 2012-2020 ortasında yalnızca yüzde 17 artarken, viski ithalatı tam 3 kat artmış.
2020 için uzmanlar yeniden gümrüksüz mağazaların, ‘duty free’ alışverişinin sert biçimde düşmesine bağlıyor. Viskide toplam iç pazarda satın almaların yüzde 30’a yakınının ‘duty free’ alışverişi ile olduğuna dikkat çeken uzmanlar, bunun ayrıyeten ÖTV tahsilatında yanılsama yaratttığını, işler normalleştiğinde de ÖTV hasılatının düşeceğine işaret ediyor.
Viski satış ve ithalatının uzun vadede artmasının ana nedeni çok kolay; uzun vadede alkollü içkiler pazarında yerli üretimi olan rakı ve şarabın nisbi fiyat yapısı bozulmuş. Viski görece ucuzlamış. Böylelikle yerli ve katma kıymetli üretimi cezalandırıp yurtdışındaki viski üreticilerini ödüllendirmiş oluyorsunuz.
Döviz (dolar) kurunun 2012 sonunda 1.78’den, 2020 sonunda 7.34’e geldiği, artışın da yüzde 311 olduğu dikkate alınırsa tıpkı periyotta viski fiyatının yüzde 140 artması dikkat cazip.
Son 5 yılda; viski, votka, cin, şarap-köpüklü şarap üzere 5 kümedeki alkollü içki ithalatına ödeden döviz ölçüsü 462 milyon dolar. Bunun yüzde 73’ü 335 milyon dolarla viskiye gitmiş.
2020’de Türkiye’nin şarap ihracatı evvelki yıldaki 9.9 milyon dolardan 6 milyon dolara düşerken, viski ithalatı 2019’daki 50 milyon dolardan 2020’de 75 milyon dolara yükseldi. Şarapta olduğu üzere turizmin tesiri olsa da nispî fiyatların viski lehine çalışması tesirli.
Buradan çıkardığım aşikâr başlıklar şöyle;
İçki içenleri yüksek vergilerle cezalandırma, caydırma eforu yanlış.
Ankara’daki siyaset yapıcılar, ÖTV artışına rağmen toplam vergi kaybı üzere bir ‘sorunla’ yüzleşmiyor, meğer var.
Şarap satışları üzerinden toplam ÖTV hasılatı düşmüyor; zira turist girişleri bunu sağlıyor.
Verginin 1 şişe rakıdaki dağılımı şöyle; tüketici, 1 şişe rakıyı üreticiye öderken, 2.8 şişe parasını da devlete vergi olarak ödüyor.
Bu yüzden de tüketicinin hatırı sayılır bir kısmı meskende rakı üretimine kayıyor. 2011’de 48 milyon litrelik arz, 2019’da 28 milyon litreye düştü. Saf alkol muadili ise 12.5 milyon litre. Nüfus artışına rağmen.
Konutta üretim, kaçak üretim derken bunun hammaddesi etil alkolün piyasadaki talebi patladı. 2019’da saf alkol muadili ölçüsü 9.5 milyon litreye çıktı. Rakıdaki kayıp kadar.
Etil alkol talebi patlayınca üretim yetersiz olduğundan ithalatı da patladı. 2019’daki rekor 9.5 milyon litrelik talebin, 7.5 milyon litresi ithal edildi.
Yani hükümetin yüksek vergilemesi sonucu vergi kaybı olduğu üzere, yurtdışındaki etil alkol üreticileri desteklenmiş oldu.
Her şeyin ötesinde, merdiven altlarında bilgisizce yapılan ‘sahte içkilerle’ her yıl onlarca kişi, yalnızca 2020’nin ekim ayında ise 12 vilayette 89 kişi hayatını kaybetti.
Ankara’daki siyasetçiler, sanki alkollü içki vergilerini makul bir düzeye çekerek bu can kayıplarını, vergi kayıplarını, üretim kayıplarını azaltmayı hiç düşünmezler mi?
Alkollü içecek artırımına reaksiyon büyüyor…
Kaçak tütün ve kaçak sigara tüketimi önümüzdeki periyotta artabilir!
Dr. Ozan Bingöl Yazdı: “Bir Halkın ÖTV ile İmtihanı”
Üçüncü Dalga ve İşsizlik İktisadın Belini Büküyor
Para Tahlil