2016 sonrasında giderek azalan dış kaynak tablosu ile karşı karşıya. 2018’deki Brunson krizi ve 2020’de pandemi krizinde ortaya çıkan ‘ani duruşlarla’ artık sürdürülemez bir patikaya girilmiş oldu.
Bu iki krizde görüldü ki yalnızca bir ‘dış şok’ kaynaklı ekonomik kriz değil, bu krizlerin yönetilememesi nedeniyle yapısal yetmezliklerin derinleşmesine şahit olundu. ‘Türk tipi başkanlık rejimi’ nepotik bir iktisat idaresini yetkili kılınca bilgi ve tecrübe değil, yetersiz bir özgüven hâkim oldu ve bir dizi yanlışla ekonomik kriz ortaya çıktı, makûs idareyle de derinleşti.
2019’daki mahallî seçim sonrası iki büyük metropol kent belediyesinin iktidardan muhalefete geçmesiyle ‘kendi yağıyla kavrulma’ devri başladı. Lakin ölçüsüz ‘iç kaynaklarla’ yani büsbütün kredi genişlemesine dayanan siyasetin duvara toslaması kaçınılmazdı; o denli de oldu. Çünkü düşük faiz, negatif gerçek faizle ‘ısıtılan’ devasa kredi büyümesi döviz ve altın talebini patlattı.
Yalnızca ekonomik olgular ve gelişmeler değil, demokratik bedellerden ve hukuktan uzaklaşmanın hızlandığı bu periyotta güvensizlik taban genişletti. Mülkiyet tasaları tavan yaptı. Döviz ve altın talebi günden güne büyüdü. Bu tabloya sermaye hareketlerinin de aykırıya dönmesi eklenince ‘arka kapı yöntemleriyle’ ülkenin döviz rezervleri sıfırlandı.
Kurların üst üste tarihi tepe yaptığı ve TL’nin tabana vurduğu haftanın sonunda Merkez Bankası Lideri ve Hazine ve Maliye Bakanının azledilmesi (ikincisine torpil yapılıp ‘görevden affedildiği’ açıklandı) ile bu kredi ile büyüme sayfası kapanmış oldu.
Çok açık ki; devasa iç kredi pompalaması ile girişilen büyüme denemesi duvara çarptı. Bilhassa 2020 tecrübesi, bedeli çok değerliye mal oldu.
Warren Buffet’ın mali piyasa bağlamındaki şu kelamları, “sular çekildiğinde kimin mayosuz yüzdüğü anlaşılır” Türkiye şartlarında giderek belirginleşiyor.
2021’de istikamet bulmak
Soru şu; Türkiye’nin 2020’de değerliye mal olan iktisat siyasetinden sonraki yol haritası nedir?
6 Kasım’da iktisadın idaresinin azledilmesiyle yerlerine gelen teknik nitelikleri ile öne çıkan siyasetçiler Lütfi Elvan ve Naci Ağbal olmuştu.
Her ikisi de geçmiş iktisat idaresinin piyasaları sürüklediği güvensizlik eşiğinden çıkarmak için yanlış kararları ortadan kaldırdılar. Merkez Bankası iki sefer faiz arttırarak TL’deki kanamayı durdurdu.
Ortadan iki ayı aşan bir mühlet geçti. Elvan ve Ağbal, ‘oyun alanlarında’ kendi kapasitelerinin farkında bir performans sergiliyor. Bu ‘kapasite’ tarifi, kendi teknik yeterliklerini değil, siyasi olarak kendilerine çizilen sonu tanım ediyor. O denli ki; son iki yılda alınan kararların altında imzası olan bürokratlarla istemiyor olsalar da çalışmaya devam ediyorlar. O denli ya; bankaları kredi vermeye zorlayan kararları alan, rezervleri art kapı yolları ile eriten, siyaset faizinin bile altında piyasaya para veren bürokratlar, sonra çıkıp nakdî sıkılaştırma kararlarının münasebetini, TL’nin istikrarını anlatan metinleri imzalıyor. TL’de enkaz yaratılırken fotoğraf verenler, bankanın prestij problemini zehirleyen bir tabloda hala duruyorlar.
Elvan ve Ağbal’ın kendilerine çizilen alanda ‘topu oyunda tutma’ gayreti anlaşılabilir. Lakin son gelişmeler bunun da müddetinin dolduğunu düşündürüyor.
Yanlışlar yapılırken ses çıkaramayan, ses çıkaranın da başına iş açılan iş bölümü, artık yüksek faizlerden şikâyet ediyor. Fakat sorun tek başına faiz değil.
TOBB Lideri Rifat Hisarcıklıoğlu, bankaların faiz indiriminde zorluk çıkardıklarını, fakat faiz artırımına gelince daha süratli davrandıklarını söylüyordu. Hisarcıklıoğlu çok açık ki şirketler kesitindeki derin krizi seslendiriyor.
Pandemide gelişmiş ülkeler hem işini kaybeden yurttaşlarının cebine para koyarken öteki taraftan da işletmelere kira ve öteki sarfiyatları için mali dayanak, kredi dayanakları sağladılar. Meğer Türkiye işlerini kaybedenlerin günlük muhtaçlıklarını bile karşılayamayacak seviyede nakit dayanak verirken, yurttaşlara ve şirketlere kredi imkanlarını işaret ediyordu.
Gelişmiş ülkeler, talep yapısını canlı tutmaya yönelik önlemleri alırken, birebir vakitte işletmelere de kolaylıklar sağladı. Türkiye ise talep tarafını boş bıraktı. O denli ya şirketler hasılat sağlayacaktı ki borçlarını çevirip ödeyebilsinler. Türkiye ne yaptı? Ucuz kredilerle konut, araba talebi canlandırıldı. 2020’de 6.8 milyar (404 bin adet) dolarlık araba ithal edildi. 25 milyar dolarlık altın ithal edildi.
Bu tabloya bakınca ülkeyi yönetenlerin söylemlerindeki ‘Dış güçlerin’ bizi neden yıkmak istedikleri anlaşılır üzere değil. Kredi teşvikleriyle Avrupa’daki otomotiv firmalarına dayanak olup, altın madenleri ve rafinerilerine takviye olmuşken…
Yeni bir kredi dalgası mümkün mü?
Son bir yıldaki kredi dalgasının sonuçlarının devasa bir döviz rezerv kaybına mal olduğunu, kurların yükselişiyle başta enflasyon olmak üzere bilanço tahribatlarına neden olduğu görüldü. Kredi faizleri de yine yüzde 20’li banda girdi. Enflasyon baskısı ve ivmesi de hesaba katılırsa daha da üst gitme mümkünlüğü var.
Döviz borçlusu ve mali sisteminde de ulusal gelirine oranla yüzde 80’e yakın kredi borçlusu bir şirketler kesiti dingin bir ekonomik büyüme tablosunda sürükleniyor. Borç ödeme meselesidir aslında Hisarcıklıoğlu’nun seslendirdiği.
Sular çekilmiş (döviz akışı kesilmiş) mayosuz yüzdüğümüz (yüksek borçluluk) ortaya çıkmıştır.
Borcu yeni kredilerle yüzdürmek yalnızca sorunu kartopu yaparak biraz vakit kazanmaktan öteki bir şey değil.
Türkiye’ye sermaye akışının sel olup çokça aktığı periyotta siyasetçiler hukuktan, demokratik bedellerden uzaklaşırken ‘ekonomiye bir şey olmadı’ diye düşünürken, artık bir yol ayrımına gelmiş durumdayız.
İşin makûs tarafı, ülke yurttaşları da kendi parasından uzaklaşarak altın ve dövize yöneliyor. Şirketler döviz açığı içinde ve hasılat kaybı içinde borç döndürmeye çalışıyor. Yabancılar sermaye getirmiyor, çıkarıyor. Gayrimenkul dışında net direkt yatırımlar ise sıfır noktasında.
Şirketler bu meseleye sürüklenmişken, pandemi dalgası ile esasen azalan bir kulvara giren istihdam da yeni bir darbe aldı. Tam fotoğraf şöyle; 31.5 milyonluk işgücüne karşılık, 10.4 milyonluk bir küme var. Bu küme işsizler, iş bulmaktan ümidini kaybedenler, iş aramayıp işbaşı yapmaya hazır olanlar, kısa çalışmaya ayrılanlar, fiyatsız müsaadeye gönderilenlerden oluşuyor. Ayrıyeten 8.5 milyonluk bir ‘kayıt dışı çalışan’ niteliği olanların yaklaşık yarısı tarım dışında bulunuyor. Bu kısmın pandemi şartlarında, kapatma şartlarında neyle geçindiklerini bilmiyoruz. Buna dönük bir gelir transfer programı da yok.
Yazının devamı burada.
Para Tahlil
