“Duke Üniversitesinde, basketbol heyecan verici bir hobi ile sıkı bir tecrübe ortasında bir şeydir. Basketbol salonu küçük, eski ve makus bir akustiğe sahiptir. Stadın küçük olması samimiyet yaratıyor fakat tıpkı vakitte maçları izlemek isteyen bütün taraftarlara yetecek kadar yer olmadığı manasına geliyor. Her neyse, Duke, bundan hoşlanıyor ve üniversite, küçük, samimi stadı bütünüyle değiştirme konusuna pek ilgi göstermiyor. Biletleri dağıtmak ve nitekim sadık taraftarları geri kalanlardan ayırmak için yıllar geçtikçe karmaşık bir seçilim süreci geliştirmiştir.
Bahar dönemi başlamadan çok evvel, maçlara katılmak isteyen öğrenciler salonun dışındaki çimenle kaplı açık alanda çadır kurarlar. Her çadırda en çok 10 öğrenci olur. Birinci gelen kampçılar ise salon girişine en yakın yeri kapar, daha sonra gelenler de biraz daha geriye dizilir. Gerçek basketbol taraftarlarını, damarlarında “Duke Mavisi” akmayanlarla ayırmak için, rastgele vakitlerde havalı korna çalınır. Korna sesiyle geri sayım başlar ve sonraki beş dakika içinde her çadırdan en az bir kişi basketbol yetkililerine kayıt yaptırmak zorundadır. Bu beş dakika içinde kaydolmayı başaramayan çadır en son sırayı alır. Bu prosedür bahar sömestrinin büyük kısmında devam eder ve maçtan evvelki son 48 saatte iyice şiddetlenir.
Bu noktada, maçtan 48 saat evvel, kayıtlar “kişisel kayıtlara” dönüşür. O andan itibaren, çadırlar yalnızca toplumsal bir yapıdır: havalı korna çaldığında, her öğrenci basketbol yetkililerine kişisel olarak kayıt yaptırmak durumundadır. Bu son iki günde “oturma kaydı” yaptıramamak sıranın sonuna atılmak manasına gelebilir. Havalı korna rutin maçlarda evvel ortada sırada çalınmasına karşın, çok büyük müsabakalardan bir evvelki gece ve gündüzün rastgele bir saatinde duyulabilir bu yüzden de gece ve gündüz tetikte olmalı çaldıkları korna sesini kaçırmamalısınız.
Şayet bu kadar yorucu bir sürecin bilet almak için olduğunu sanıyorsanız yanılıyorsunuz. Zira biletler kura yoluyla satılmaktadır ve bu süreç o kuraya isim yazdırabilmek için yapılmaktadır.”
1970’li yıllarda Rochester Üniversitesine yüksek lisans öğrencisi olarak başlayan Richard Thaler, standart iktisat teorisine sıkı sıkıya bağlı olan Profesörü Richard Rossett’in bir davranışının rasyonellikten uzak olduğunu gözlemlemişti. Profesör Richard Rossert şaraplara özel bir ilgisi vardı. Fakat şarap alırken asla 36 dolar üzerinde para harcamıyor fakat birebir şarap kendisine ilişkin olduğunda ve bunu satma konusu açıldığın da ise 100 dolara bile o şarabı satmak istemiyordu. Richard Thaler bu rasyonel dışı davranışı birçok bireyde gözlemleyerek çalışmalar yapmış ve sonuçların epeyce misal olduğunu görmüştür. Bu rasyonel dışı davranışa ise “Sahiplik Etkisi” (Mülkiyet Etkisi) ismini vermiştir.
Beşerler aşikâr bir periyot geçirdiği eşyalara, anılar üzerinden manalar yüklendiğinden ötürü o eşyadan vazgeçebilmek çok zordur. Bir de bu objeleri kazanmak için bir emek harcandıysa o vakit mevzu “Meta Fetişizmi” denilen kavrama kadar insanları sürükleyebilmektedir. Karl Marx, Kapital kitabında metanın anlatıldığı kısma “İlk bakışta bir meta” diyerek başlar ama devamında metaların iki tane kıymeti olduğundan bahseder. Bunlardan birincisi kullanım kıymeti ikincisi ise değişim pahasıdır. Kullanım bedelinde bir sorun yoktur lakin mevzu değişim kıymetine geldiğinde işler biraz karışır. Ayrıyeten bu değişim kıymeti, vakte ve yere nazaran de değişiklik gösteren soyutlamaya dayalı bir kavramdır.
Kısaca özetlenmek gerekirse, kullanım pahası metaların bir kullanıma mahsus üretilmesi ve bu istikamette kullanılmasına karşılık gelir. Lakin değişim pahası, metaların kullanım için değil, değiştirilmek için üretilmesidir. Öbür bir sözle, sermayeyi daha fazla yapmak için, eserleri satmak gayesiyle üretmektir. Bu noktada, insan emekleri değiştirilebilen metalar ürettiğinde birbiriyle “eşitlenmektedir”. Üretim sürecinde yaşanan birbirinden farklı pek çok emek, piyasada birbiriyle değiştirilir olmaktadır. Münasebetiyle bu süreçte yaşanan bağlantılar, bir değişim bağlısı olarak görülmektedir. Meta fetişizmi; toplumsal bağların değişim alakalarının gerisinde görünmez kılındığına işaret etmektedir. Kuşkusuz değişim bağlantıları bireyler ortasındaki bir bağa karşılık gelir lakin, bu yaşanan toplumsal gerçekliğin tamamı değil bir modülüdür. Bir parçayı, toplumsal gerçekliğin tamamına ikame etmek ise, bütüne ait bilginin eksik algılanmasına neden olmaktadır.
Bu kavramlar pay senedi yatırımcısı için uzak kavramlar değildir. Zira aldığı payları uzun müddet satamadığı vakit paylarla ortasında kuvvetli bir bağ oluşturmaya başlayarak rasyonel kararlar vermekten uzak davranışlar sergilerler. Vakit geçtikçe satamadıkları her pay senedinin yükselişine karşı duydukları inançları da artmaya başlar. Bundan ötürü pay senedi yükselmeye başladığı vakit oluşan fiyat yatırımcı için tatmin edici bir fiyat değildir. Zira yatırımcının o esnada ilgilendiği fiyat kullanım fiyatı değil değişim fiyatıdır. Yatırımcı almış olduğu pay senedi için yalnızca para değil ayrıyeten vakit ve emekte harcamıştır. Zira yatırımcı, bu tasarruf için kazandığı paraya bir emek karşılığında sahip olmuştur. Bu yüzden yatırımcı pay senedine yalnızca anılarını değil hayallerini gerçekleştirmek için vaktini ve emeğini de harcar. Anıların, hayallerin ve emek gücünün birleşmesi ile birlikte yatırımcı için pay senedi fetişizmi başlar. Bu noktada ise pay senedi paha kaybettiğinde kendisine ihanet edilmiş üzere hissedip gereğinden fazla öfkelenebilir. Bu öfke ile pay senedi ile intikam alakası kurabilir yahut aldığı pay senedi almaya başladığı andan itibaren yükselmeye başladığında o pay senedine karşı kuvvetli bir vefa duygusu hissedebilir. Hisseyi sattığı vakit paya ihanet ettiğini düşünerek yokluk hissetmeye başlayabilir. Öteki bir deyişle yatırımcının, pay senedi üzerinde değil pay senedine duyulan hissin yatırımcı üzerinde hakimiyeti başlamıştır. Yatırımcıların paya yüklediği bu kadar duygusal manalardan sonra rasyonel kararlar verebilmesi ne yazık ki artık mümkün olmaz.
Birebir meta fetişizminde olduğu üzere, pay senediyle yatırımcı ortasındaki ilişkiyi, yaşanan başka gerçekliklerin önüne koymak, piyasada yaşananları görmemeye ya da eksik görmeye neden olacaktır. Piyasadaki tek gerçeklik güya, pay senedi alıp-satmaya bağlıymış, bunun dışında öbür gerçeklikler, yaşananlar ve zorunluluklar yokmuş üzere algılanacaktır. Kişi, yalnızca alıp satma sürecini, piyasanın ilişkiselliği olarak görecektir. Halbuki, daha evvel de belirttiğim üzere, piyasa çok kapsamlı bağlantı ağlarıyla, değişimle bütünlüklüdür. Piyasadaki değişimi ve hareketi algılamamak, hazır kalıplara sarılmaktır. Hazır kalıplar, durum alırken hazır hareket setleri sunar. Bu hareket setleri bazen işe fayda bazen yaramaz. Hazır hareket setlerine değil, her duruma has uygun bir konuma muhtaçlık vardır aslında.
Beşerler bir şeye sahip olduklarını düşündükleri vakit yeni kararlar vermeye korkarlar. Zira yeni kararlar yanlışlı olabilir ve bu kusurun sorumluluğunu almak yıpratıcıdır. Olağan hayatta sıklıkla görülebilen bu duygusal durumu beşerler yatırım kararlarını da yansıtırlar. Bu sebepten ötürü yatırımcılar pay senetleri süreçlerinde ziyan ettiği hisseyi görmemezlikten gelerek davranışsal kaçınma özelliği gösterebilirler. Bir manada o pay senedini göz gerisi ederek kendilerini almaları gereken (hisse senedi taşımaya devam mı edilmeli yoksa ziyan burada kabullenip pay senedi satılmalı mı? ) karardan uzak meblağlar. Bilançosu sağlam pay senetlerinde bekliyor olmak sorun değildir lakin bilançosu muteber olmayan senetlerde bu usul beklemeler yatırımcıya düşündüğünden daha fazla para kaybettirir. Zira bir manada bekleme periyodunda öbür pay senetlerine yatırım yapma fırsatından da vazgeçmiştir.
Yüzüklerin Efendisini izlediyseniz şu repliği duymuşsunuzdur: “Karar veren Gollum değildi Frodo. Yüzüğün kendisiydi. Yüzük onu terk etti.” Sizin kararlarınızda karar veren kim pekala? Anılarınız mı, harcadığınız vakit mı, mali bir kıymetle ölçülemeyecek olan emeğiniz mi, almak istediğiniz yeni meskenin, yeni otomobilin hayali mi ya da bu kavramların hepsini yüklediğiniz pay senetleri mi?
Cemre Yoldaş
Kaynaklar:
Ariely, DAN: Akıldışı Lakin Öngörülebilir.
Kahneman, DANIEL: Süratli ve Yavaş Düşünme
BİST-100’de zorlanma dikkat çekiyor
Finansoloji: Borsada payın güvenilirliğini nasıl anlarım?
Atilla Yeşilada: Enflasyondan korunmak için ALTIN alınır mı?
Atilla Yeşilada & Erkan Öz ile Blockchain’i Anlamak
Para Tahlil