1929 BUHRANININ OLUŞUMU VE TAHLİL ARAYIŞLARI
Birinci Dünya Savaşından sonra dünya ekonomisinin konjonktüründe olumlu gelişmeler yaşanmış, 1928 yılına kadar üretim ve sürüm hızlarıyla hızlanmalar yaşanmıştı. Lakin, 1928-29’da doyum halinin birinci belirtileri mevcuttu. Yiyecek ve hammadde fiyatları düşüşler gösterirken, stoklar artmıştı, yeniden yaşadıkları süreç içinde:
İşsiz sayısı Amerika’da 13 milyonu, Almanya’da 6 milyonu, İngiltere’de 2,6 milyonu ve İtalya’da 1 milyonu bulmuştu. Sanayi ülkelerinde ekmeklerini kaybedenlerin sayısı 40 milyonu bulmuştu.
1929’da 100 olan sanayi istihdamı 1932’ye kadar Amerika’da 53,8 Almanya’da 53,3 Fransa’da 71,6 İngiltere’de 83,5 ve İtalya’da 66,9’a kadar inmiştir.
Toptan Fiyatlar, kartelleşme hareketinin sonucu olarak, istihdamdaki daralışla kıyaslandığında daha az düşmüştür. Dünya ticaretinin % 60’ı daralmıştır.
Toptan fiyat endeksi 100 üzerinden ABD’de 68’e, İngiltere’de 67’ye, Almanya’da 70’e, Fransa’da 68’e inmiştir.
Menkul değerlerindeki düşüş dörtte üçü bulmuştur.
Pek çok sağlam sayılan işletme iflası birbirini izlemiştir.
1929 buhranı o dönem tek planlı iktisadı olan SSCB dışında tüm dünyaya yayılmış, gelişmiş kapitalist dünya olduğu kadar azgelişmiş bölgede de yerinde yaşanmıştır. Çesitli uygulamalarda konulan, ekonomiyi yönlendirmeye yönelik yeni iletişim siyasetlerine ( ABD’de New Deal, Almanya’da Nazilerin silahlanma ve diğer kamu harcamaları yoluyla ekonomiyi canlandırma siyaseti, Fransa’da Halk Cephesinin aldığı sonuçlar… vb ) buna karşılık bu derin buhran II. Dünya Savaşına kadar sürmüştür.
Dünya iktisadı farklı bloklara bölünmüştür. (İngiliz Commonwealth’i, Fransa’nın çevresindeki “altın blok”, ABD – Japonya’nın Pasifikde silah zoruna dayanılarak bölme ayırma bölgesi …vb). Birebir vakitte şiddetli iç ve dış politik / askeri çabalar ( Nazizm, Fransa’da Halk Cephesi’ne giden olaylar zinciri, İspanya’da iç savaş ve devrimci direniş, bütün bunların doruğu olarak II. Dünya Savaşı ) periyoda damgasını vurdu.
Batı dünyasındaki ülkeler buhranın tesirlerine nasıl karşı koyacaklardı[1]
Bu dönem iktisat bilimi, dünya iktisadının daha önceki denetim biçimi yahut kuramsal özellikleri özelliklerine göre gelişmiş siyaset tekliflerine dayanıyordu. Oysa dünyanın yeni kuramsal yapısı yeni siyaset önerilerini içeriyordu. Bu yeni teklifler buhran içinde biraz deneme yanılma yolu ile geliştiriliyor. İktisat biliminde devrimin yaygın fikri, buhranın engellenmesi için piyasa düzeninin gerek ulusal düzeyde parçalanmış memleketler arası düzeyde resen çalısmasını ve ahenk bloğunu engellemesini bütün kurumsal pürüzlerin sağlıklı olarak savunulmasıdır. Örnegin ulusal seviyedeki fiyatlarin düsmesi halinde Fiyatlar de düsmelidir. İşgücü fiyatlarının düşmesi gerekir. İşgücü fiyatlarının yapısını engelleyen kurumlar bulunmamalıdır. Milletler arası düzeyde, kendi ulusunun kendi üretimi, diğer ülkelerin rekabetine karşı esirgeyici önlemler alınır.
Buhranın birinci yıllarda alınan bakımları daima bu yere yerleşmiş inançlar açısından oldu. Buhranın bütün özgürlüğü ile hissedildiği 1930 Şubat’ında “Uyumlu Ekonomik Hareket Görüşünde Olan Ön Konferans”, 1927 yılında gümrük duvarlarını indir gayesi ile dünya Ekonomik Konferansının başarılı olmayan çabalarını aktifliğe kavuşturmak için toplandı. Gümrük duvarlarını tercihlerindeki ülkelerin konferansına katılmadı. Katılan 27 ülkede ise yalnız biri 1931 Nisan’ından önceki gümrüklerini yükselmeye gitmeyeceklerini yazan bir muahedeyi imzaladılar.
Dünya var olan politik istikrar içinde ulusalcı karar verme biçimi hakim oluyor. Fransa ve İtalya 1929’da Avustralya, İspanya, Kanada, ABD 1930’da gümrük duvarlarını yükselttiler. ABD 1930 Mart’ında Smoot – Hawley Kanununu gizlice buhrana karşı içe dönük bir siyaset uygulama niyetinde olduğunu belirtiyordu.
1930’larda gümrük duvarlarının süratle yükselişi dünya ticaret hacminin süratle düşmesine neden oluyordu. Bu siyasetin yanında her ülkede buhrana karşı bir tahlil olarak bütçe denkliğine değer karşılığındası ile doğan deflasyonist[2]baskılarda işsizliğin artmasını hızlandırıyordu.
Uygulamanın tüm sonuçları bu periyottaki iktisat biliminin inançlarına uygun siyasetlerin yetersiz tutulmadığını açıkca ortaya koydu. Bu sonuçların dağınık klasik kuramsal dışında daha radikal bir araştırmayı gerektirdi.
1930 Ocak ayında İngiltere’deki İşçi Partisi ülkelerinin Keynes’in başkanlığında kapsamlı kurulda, İngiltere’nin ülke içinde yatırımları hızlandırması, ihracata prim vermesi, ithalatın denetimi ve gümrüklerin yükseltilmesi öneriliyordu.
İngiltere 1930’da gizli tutulan “konut kanunu” ile sefalet mahallelerinin temizlenmesini teşvik ediyordu. Bu yolla 1931 ile 1933 yılları arasında inşaat faaliyetlerini %70 artırdı. 21 Eylül 1931’de İngiltere Paranın altın ile evliliğini kaldırdı. Paranın bedelini % 30 düşürerek İngiliz parası üzerinde ve doların franka özelliği nedeniyle yüksek değerlendirilmiş olmasından dolayı doğan baskıyı yok etti. Ayrıca ihracatını artırıcı ve ithalatını azaltıcı destek önlemlerim vardı. 1932 Şubat’ında İngiltere’de deflasyonist para siyasetini yaptı, ucuz siyaset uyguladı.
1932’de Hoover’ın başkanlığında ABD’ye gelen buhrandan kurtulamamıştı. 1932’deki seçim kampanyasının temel konusu buhranın nasıl deva olacağı yönünde oldu. Seçin sonunda Roosevelt başkanlığını kazanarak ünlü “Yeni Düzen” siyasetini uyguladı. Yeniden İnşaa Finansmanı Kurumu ile davaya ve endüstriye açılan büyük krediler ve ipotek edilen konut ve çiftlikleri tekrar finanse etmek için harcanan milyar dolarlar, ABD borçları dünyanın en büyük borç veren kurum haline getirildi.
Dünya buhranı tesirini hissettirdiği vakit Almanya’da da ileri çoğunluk analiz teklifleri ABD’deki eski çoğunluk tekliflerinin benzeridir.
İtalya’da faşizm 1921’de ayaktayken iktidara el koymuştu. 1933’te Hitler’in iktidara karşı koymasına paralel olarak, Avrupa’nın demokrasi rejimi çok güçlü olmayan bütün tarzda diktatörler ve faşist rejimin oluşumuna yol açtı. Avusturya ( 1933 ), Macaristan ( 1931 ), Yugoslavya ( 1932 ), Bulgaristan ( 1934 ), Litvanya ( 1933 ), Estonya ( 1934 ), Portakiz ( 1933 ) bu yıllarda Avrupa’da yaşayan ülkelerdeydi. İspanya (1936), Yunanistan (1936), Romanya (1938) belli bir orta ile bu ülkeleri takip etti. Avrupa’da faşizm hakim bir siyasal rejim haline geldi[3].
Latin Amerika ülkeleri ABD’nin çevresini teşkil ediyor. Bu ülkeler üzerinde ABD’nin denetimi çok yüksekti. Bu neden ile merkezde doğan buhranın ülkeleri içindeki ne cins özelliklerin tahminleri en düzgün bu ülkeler üzerinde gözlemlenebilecekti. Brezilya’nın iktisadı Arjantin’e bir şekilde bir dönüşüm döngüsü, ihracat idaresi ekonomik olarak ithal edilmeye yüz tutmuş bir endüstrileşme ile çesitlendirip kendini daha çok kâfi bir ekonomik olarak sürdürüyordu.
KEYNESÇİ EKONOMİK SİYASETİN OLUŞUMU
- Dünya Savaşı’nın ortasındaki dünya kapitalizminin oluşumları en derin ve en uzun buhranlarından birini yaşamıştır.
Bu büyük buhran, 19. yüzyıl kapitalizminin mahsus kuralları toplamı ile bağlı kalmanın artık mümkün olabileceği ve sistemin ayakta kalması için özü ile kesin ölçüde parçalanan bazılarının arıtılmasının kaçınılmaz olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştı. Bu hususun ne yapılmasının açıklanması ve kapsamlında, İngiliz İktisatçı John Maynard KEYNES ( 1883 – 1946 ) ve ünlü yapıtı “Genel Teori” esas olarak oynanmıştır.
Keynesçiliği şu şekilde tanımlıyoruz[4]:
Metodolojik bulgular, kelam konusu olan makro – ekonomik bir analizdir. Toplumsal tekrar üretim süreci yapısı ve dinamiğinin betimlenmesinde kullanılan boyutlara dayanan bu analizde istikrarın farklı kümelerin görünümünün sonucu olarak ortaya çıkması mümkündür. Bu açıdan Keynesçilik neo-klasik analizle bir kopuşu temsil eder.
Teorik olarak neo-klasik sistemde uygulanan cinsten, fiyat terimleri ile yapılan bir analizin yeri, terim ile yapılan bir analizin yeri yer alır. Bu manada Keynes, ulusal gelirle özdeşleşmiş efektf talep ile talep etmektedir. İstihdam düzeyinde son analizde, ulusal gelirin bölümüdür. Keynesci okul, konjonktür dövizleri ile büyüme ekonomilerini inceler, vurguyu tasarruf ile yatırımın ayrı ayrı ayrılması ve özel yatırımların gerçekleşmesini sağlar.
İktisat siyaseti açısından Keynes, Kamu harcamalarından (“açık harcamalar”) çarpanları olarak faydalanma ve para siyasetini (ucuz Para) ekonomik olarak canlanmayı ayakta tutmak için, kullanımı savunmaur yani Keynescilik için her şeyin başında gelen, neo-klasik savunmacılığın yapmak istediği şekilde kapitalizmi patlayarak çıkarmak değil; onun için değerli olan, kapitalizmi kurtarmaktır. Burada devlete ayrıldı.
Keynesçi Düşünce[5]bir kısmı iktisat kitaplarında insanların oynadıkları bilye yahut aşıkların oyunlarıyla benzetme kurularak açıklanır. Bu oyunlarda çocuklardan birinin kalması, ayrıntıların elinde bir şeyin kalmaması sonucu, oyunun bitmesi kaçınılmaz olur. Oyunun tekrar başlayabilmesi için daima kazananın, kazanılanların bir kısmının kaydedilenlere geri dönmesi gerekir. Bunun için ekonomik hayatın çöküntüden uzak kalabilmesi için de daima kazananların gelirlerinden transfer yolu ile daima kaybedilenlere satın alma gücü kazandırılması gerekmektedir. Bu fonksiyonun yerine getirilmesinde Keynes, en değerli rolün tanınmaktadır. Keynes Pazar ve rekabete dayalı olarak kesintiye uğramadığı süre boyunca ülkü istikrarının boş bir hayaliydi; Bilakis, bu durumdaki arızaların ve işsizliğin, sistemin bir bölümünde olduğu ortaya çıkıyor.
BUNALIM DEVRİNDE TÜRKİYE
Yeni Türkiye Cumhuriyeti, uygulayacağı ekonomi politikasını 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde saptamıştır.
İzmir İktisat Kongresi ise I. Dünya Savaşı yıllarındaki karaborsa ve spekülasyon ortamından güçlenerek ortaya çıkan ticaret burjuvazisinin arzuları kararları yer alıyor.
Kongrenin hedefi yerli burjuvazi yaratma süreci boyunca karar genişleme oranları kapitalist gelişmenin ivmesini artırmadır. Kongrede oluşan genel çizgi, istisnalar hariç, 1932 yılına kadar cumhuriyetin ekonomik siyasetine hakim olacaktır. 1920-32 ortasında özel dal eli ile liberal bir siyaset uygulaması “liberalizm” olarak anılır. Kelam konusu devirde, devlet cılız Türk burjuvazisine yardım için elinden geleni yaptı. Lehlerine değerli kanunlar çıkarıldı. Mümkün olan ölçüde krediler verdi. Kıymetli siparişlerde bulundu. Devlet, girişimcilerin ve esnafın bir arkadaşı olarak çalıştı. Devir “liberal” diye anılmasına karşılık, piyasa liberallerinin öne çıktığı şekilde “görünmez el” tarafından yönetilmiyor, kayıtsız Türk burjuvazinin sanatının çıkması ile nefes alıyordu.
“Devler tarafından burjuvazi” mitosu, İttihatçıların olduğu kadar Kemalistlerin de rehber ideolojisiydi[6].
1929’un para krizi geçirmesi için, mevcut durumdan çıkmak için gerekli idari idari ve denetim araçlarına sahip değildi. Türk Lirası’nın kıdem kaybı sırasında yaşanan kaos, mutlaka bir istikrarın maksadı ile döviz denetimi yaptığı yahut sağlanan para sürüp çekme araçları ile donatılmış bir merkez bankası görülmüştü[7]. Bir – İngiliz ilişkileri olan Osmanlı Fransız Bankası para basma inhisarını hala elinde bulunduruyordu. Savaş sırasında İttahat ve Terakki hükümeti bu ayrıcalığa el koymuşsa da 1925’de Osmanlı Bankası’nın imtiyazı yenilenmişti. Hükümet 1930’da döviz paralarını denetimini elinde toplayarak Merkez Bankası’nı kurdu.
1930’da Ulusal İktisat ve Tasarruf Cemiyeti’nin kuruluş faaliyete geçirilmesi ile yeni önlemlerin istikameti mutlaka olmuştur. Bu cemiyetin maksatları Tasarruf Teşviki, yerli malların üretimine ve tüketimine özendirmek, ithal malların tüketimini azaltmak ve genel olarak kendisine kâfi ideolojisini yaymaktı.
Dünya buhranı içinde alınan ekonomik yöntemler Türk iktisadı üzerindeki tesirleri şu şekilde özetlenebilir:
Türk parasının pahası dış paralara göre sabit tutulmuştur.
Dış ödemeler dengesinin sağlanması.
Dış ödemeler istikrarının sürdürülmesi için ithalat bedeli ve değeri azaltılmıştır.
İhracatın kaybının artmasına rağmen fiyatlardaki düşüş nedeni ile değer olarak düşmüştür.
Ülke dışında ve İçindeki ziraî eser fiyatları hızla düşmüştür.
Ülke dışında sanayi krizinde fiyat düşüşleri ile birlikte, ülke içinde istikrarlı kalıyor.
Devlet bütçesinde ve harcamalarında, bütçe istikrarını sağlayıcı kısıntılar yapılmıştır.
1930 – 1939 DEVRİ: MUHAFAZACI – DEVLETÇİ SANAYİLEŞME
A – Devletçilik gelirinin nedenleri
Toplumsal ve tarihî etmenlere ek olarak, 1930’ların başında belirlenmişen spesifik iç ve dış koşullar devletçi uygulama için yapılmıştır.
Boratav’a bağlı olarak; Devletçilik o denli özel bir yol ki, Türkiye’de kapitalizmin mevcut olduğu, Türk burjuvazinin sermayesinin kazandığına ve sistemin biçimlendirilmesine damgasını vurmuştur[8].
Sosyalist olmayan bir sistem devlet işletmeciliği, kapitalist mülkiyet ve bölüşüm ilgilerinden farklı bir bağlar sistemi içerir. Bu bağlantılarda personeller tarafından sağlanan pahalar dolaysız olarak kapitaliste ulaşmaz. Siyasi iktidara hakim olan sınıfların bu bedellere el koymaları dolaylı yollardan ve özel ekonomik düzeneklerle olur. Bu neden ile kapitalist toplumlarda ortaya çıkan yaygın devlet işletmeciliği “devlet kapitalizmi” olarak daha fazla tüketilebilir. Türkiye’nin sağladığı, yeni bağımsızlığın kazanıldığı bilgilerin devletçilik uygulaması, ekseriyetle “milli burjuva” sınıfının yaratılması ve bu yolla kapitalizmin genişletilmesi hedefine yönelik olmuştur.
a- Devletçi siyasete geçişin iç sebepleri:
Sermeye devam etme eksikliği,
1920 ile 1932 yıllarının ekonomik sonuçlarının tatmin edici olmaması. Özel bölümlerin özellikleri sunan endüstrileşme siyaseti temel sanayi tüketim mallarının yerli üretimi bile sağlayamamıştır. Birinci yılın sonuna kadar yanlışsız iktisadın en önemli kesimlerinde üretim ve gerler düşmektedir,
Bütün korunan yapıya rağmen, yabancı sermayenin Türkiye’de yatırım yapmaması,
Devletin, “liberal” periyotta, özel kalıcı tasarruf hakları ve dayanağın istismar edilmesi,
Yolsuzluk haberlerinin yaygınlaşması,
Serbest Fırka (1930) denemesi, geniş halk kitlelerinin ekonomik ayrıcalıksızlığının bir göstergesi olmuştur,
Atatürk’ün İktisat Kongresi’nde açış konuşmasında çıkacak “ekonomik aralık” ve “hızlı kalkınma” politikaları 1930’lara gelindiğinde gerçekleşmemesi,
Özel tutarlılık süresi,
Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan borçların borcunun 1928’den itibaren başlamasından itibaren,
Lozan Antlaşmasının bazı kararlarının istendiği şekilde bir gümrük politikasının durdurulması[9],
b – Devletçi siyasete geçişin dış sebepleri
1929 krizi kendini ağır bir formda Türkiye’de duyulur olmuştu. Fiyat düşüşleri ( 1929-32 yılları arasında orta değerli ihraç malları fındığın fiyatı % 73, buğdayın % 63, kuru incirin % 52, tütünün % 50, kuru üzümün % 49, pamuğun ise % 48 düşmüştür) üretim kapasitesinin çok altında çalışması, Hız… vb. .
Bunalıma tahlil olarak; Hükümetlerin iktisada, hükümetlerin iktisada, kamu harcamalarını artırarak doğrudan müdahalesi teorik düzeyde öngörülüyor ve uygulama da bu tarafta gelişiyordu.
O yıllarda görülen buhran, çok liberal iktisat yanlılarını bile, piyasa düzeneği konusunda kuşkuya düşürmüştü. Kapitalist ekonomilerden buhrandan çıkış için daha fazla faal rol oynamasını benimserken, bireysel süreçte Türkiye’de farklı nitelikte de olsa, ortaya çıkmaması düşünülemezdi[10].
Türkiye’nin yönetici takımları, uygulanan “liberal” siyasetin gelecekte endişelenmeye devam edeceklerini gösteriyorlardı. Zira, bireysel uygulama ülkelerinde durum krizlerinin nedeni ile hiç parlak görülmüyordu.
Sanayileşme ve devletçilik, 1930’larda ortak bir çizgide buluşmaktadır. Devletçiliğin hikayesi bu buluşma ile yazılıyor.
Sovyetler Birliği’nin planlı bir iktisat siyaseti ile endüstrileşme alanında hızlı bir gelişme sağlaması ve daha da değerlisi, ekonomik buhranla müsabakadan bu sürdürmeyi sürdürmesi, Türkiye direktörü bölümü, Kurtuluş Savaşı yıllarında başlayan yakınlaşma sonucu ilgi ile izliyordu.
1933’ten sonra birinci sanayi kuruluşlarını tamamlamaya başlar. Bu konunun birinci adımında İsmet Paşa’nın 1932 Mayısında Sovyetlere gitmesi ve orada bir muahede var olması. Sovyetlerin endüstrileşme hareketi için kredi, teknik takviye desteği. Orada, 1929’dan sonra ekonomik endüstrileşmeyi sağlayan ilk beş yıllık plan yürütülmekte ve başarılı olmaya devam etmektedir.[11].
Gümrük duvarları ile iç pazarını korumak ve yabancı endüstrilere karşı yerli endüstrini uzunluklarının değerli hastanelerinden biri, 1929’dan sonra elde edilmişti. Bu tarihte Lozan Muahedesinin gümrüklerle ilgili kısıtlayıcı unsurlar kararsız kalıyordu. Bu da Türkiye’nin istediği tıp gümrük siyasetlerini uygulamayı mümkün kılıyordu.
B – DEVLETÇİLİK UYGULAMASI
1929’un para krizinin akabinde, hayatta kalanlara karşı birinci ilkeler esas alınmıştır. Bu önlemler ekonomiyi silmek ve dış pazara harcamayı asgariye indirmek emeline yöneliktir[12].
Önlemler iki maksada yöneliktir:
1 – Kamu harcamalarını gelirlere uygun olarak aktararak,
2 – İthalata mevzuatlarını değiştirerek, dış ticaretin açık değil fazla vermesini sağlayın.
A – Devletçi Sanayileşme
1930-39 devrinde iktisat siyasetleri açısından iki ayrı özelliği vardır: Korumacılık ve Devletçilik. İktisat siyasetlerinin yöneldiği hedef ve elde edilen sonuçlar açısından ise bu yıllar bir birinci endüstrileşme dönemi olarak nitelendirilmek için uygundur. Bu yıllarda dünya iktisadı büyük buhran içine sürüklenirken Türkiye iktisadının sınıflandırılması kapanarak ve devlet eli ile bir endüstrileşme denemesi içine girilmiş güçler idi.
Devletçilik somut düzeyde başlangıç, özü, 1930’ların başında Birinci Beş Yıllık Endüstrileşme Planı’nın benimsenmesi ve yendir. Bu durumdaki devletçilik krizi kesin olarak, ekonomik gelişmede sanayi görünümü veren bir nitelikte güçlü bir yapıya sahiptir.
Dönemin devletçilik siyaseti, “bireyin tek başına yapamayacağı işlerin devlet tarafından gerçekleştirilmesi” şeklinde olsaydı.
Devletçilik siyaseti ile 1930’lu yıllarda, ithal ikamesi yolu ile endüstrileşme sürecinde değerli yollar ve mutlaka bir miktar kazanç kesilir.
Devletçilik siyasetinin temeli, 1932 yılının Temmuz ayında bir hafta içinde kabul edilen ve ayrıntılarıyla ilgili bilgiler veren, değerli yetkiler veren, radikal içerikli kanunların yasalaşması ile oluşturulmuştur.
Devletçilik, 1935’den itibaren, Cumhuriyet Halk Fıkrasının kesilmesi, 1937’den itibaren Anayasaya girdi.
