ABD dolarının üstünlüğünün sonunu görüyor muyuz? Yükselen hükümet harcamaları ve büyüyen açıklarla birlikte büyük bir enflasyon dalgalanmasının eşiğinde miyiz? Covid-19 krizinin gerektirdiği çok mali önlemler ve ABD siyasetinin tasa verici kutuplaşması ışığında, piyasalar bu çeşit dramatik sorular sorduğu için affedilebilir.
Fakat, Mart üzere yakın bir tarihte, tüm dünyanın dolar için haykırdığını kendimize hatırlatmakta yarar var. Ve enflasyondan korkmak bir yana, aslında merkez bankalarının karşı karşıya olduğu sorun, deflasyona girmekten nasıl kaçınılacağı. Düşen fiyatlar felakettir zira borçluları sıkıştırır ve ertelenen satın almalar için bir kısır döngü yaratarak talebin düşmesine ve daha fazla deflasyona yol açar.
Deflasyon tehdidine karşılık olarak, nitekim değişiklikler var. Lakin bunlar dramatik bir çöküş değil, merkez bankası siyasetinde bir dizi ince ancak kıymetli ayarlamalar biçimini alıyor.
Uzaklaşmakta olduğumuz merkez bankacılığı modeli, 1970’lerin enflasyonuna karşı verilen savaştan çıktı. Enflasyonu %2’nin altında tutmak için kısa vadeli faiz oranlarını kullanan bağımsız bir merkez bankasını içeriyordu. İşsizlik “çok” düşerse ve fiyat enflasyonu hızlanmaya başlarsa, faizler artırılırdı. Temel fikir, emeğin pazarlık gücünü denetim altında tutmaktı. Dünya çapındaki merkez bankacılarının bu mantraya kolektif bağlılığı, neoliberal çağın temel direklerinden biriydi.
Sürdürülebilir düşük enflasyon sorunu birinci olarak 1990’larda Japonya’da ortaya çıktı. O vakit istisnaydı. 2008 hadiseleri, Avrupa ve ABD’nin finansal sistemlerini şok etti. Merkez bankaları, nicel genişleme olarak bilinen dramatik varlık alımlarıyla karşılık verdi. O zamanki felaketten kurtuldu, lakin yetersiz büyüme ve deflasyon için tehlikeli bir formda fiyatların sürüklenmesine neden oldu. Iktisatta kâfi talep yoktu. Telafi etmek için, birinci kemer sıkma heyecanı ortadan kalktıktan sonra, Avrupa, ABD ve Japonya’daki merkez bankacıları daha fazla harcama daveti yapmaya başladı.
2016 yılında, yıllarca süren büyük varlık alımlarından sonra, Japonya Merkez Bankası getiri eğrisi denetimi olarak bilinen yeni bir rejimi benimsedi. Banka, 10 yıllık devlet borçları için efektif faiz oranının (getiri) sıfırın üzerine çıkmamasını sağlamayı taahhüt etti. Fikir, şayet düşük borçlanma maliyetlerini garanti ederse, bunun borçlanmayı ve yatırımı canlandıracağıydı. Deflasyon hayaletini ortadan kaldırmayı başardı, lakin büyüme yalnızca mütevazı bir formda canlandı. Bu yılın başlarında, Covid şokunun tepesinde, Avustralya merkez bankası benzeri bir şey yapmaya başladı.
ABD Merkez Bankası’nın ikinci dünya savaşının devasa borçlarını yönetmek için getiri eğrisi denetimini en son kullanımı 1940’larda oldu. Bu yaz, hem Fed hem de İngiltere Merkez Bankası’nın Avustralyalıları izlemeyi düşündükleri söylentileri duyuldu fakat sonuçta yapmadılar. Lakin Fed’in son haftalarda duyurduğu siyaset yaklaşımı, kendi küçük ihtilalidir.
Fed, fiyat istikrarını azamî istihdamla dengelemek olan en son misyonunu değiştirmiyor. Lakin, işgücü piyasası sıkı görünmeye başlarsa artık ekonomiyi önleyici olarak yavaşlatmayacağını ve %2’lik enflasyon amacını ortalama olarak ele alacağını açıkladı. Uzun yıllar düşük enflasyon göz önüne alındığında, Fed artık farkı telafi etmek için muadil bir yüksek enflasyon periyodunu tolere edecek. Temelde, Fed, emeğin pazarlık gücünün 1970’lerden çok daha düşük olduğunu ve enflasyonist patlama riskinin çok uzak olduğunu kabul ediyor.
Faiz oranlarının geri çekilmesiyle bu açıklamanın tesiri doların düşmesi oldu. Genel olarak zayıf bir dolar dünya iktisadı için iyidir. Dolar cinsinden borç alan ve ticareti fiyatlandırılanlara yardımcı olur. Lakin euro cinsinden ihracat satmaya dayanan Avrupa’yı baskı altına alıyor. AB, avronun pahasını düşük tutmak için uzun müddettir Yunanistan ve İtalya’daki mali krizlerle ilgili kaygılara güvenebiliyordu. Ancak 2020 bu hesaplamayı bilakis çevirdi. ABD’deki siyasi kriz, Avrupalıların bir mali muahede tasarlamadaki başarısıyla tezat oluşturarak, Euro’nun yükselmesine, ihracatı sıkıştırmasına ve Avrupa’ya yönelen ithalatın fiyatını düşürerek deflasyona yol açtı.
Avrupa Merkez Bankası (ECB) getiri eğrisi denetimini benimsemedi yahut enflasyon tarifiyle oynamadı. Lakin o da radikal bir deneyle meşgul.
Firmaların tahvil piyasalarından borç aldıkları ABD iktisadının tersine, Avrupa’da krediler bankalar tarafından yönlendiriliyor. ECB, kademeli bir faiz oranları sistemi oluşturarak ekonomiyi canlandırmanın yeni bir yolunu buldu. Bankalar işletmelere borç verirlerse, artık bunu ECB’nin borçlanmaları için oluşturduğu TLTRO tesisinden gelen fonlarla yapabilirler. Banka kredilerine verilen bu sübvansiyon, deflasyona gerçek korku verici bir düşüşü önlemek için kâfi olmadı, lakin kredi akışının çökmemesini sağlamayı başardı.
Japonya Merkez Bankası, ECB ve Fed deneylerle meşgul olurken 2020’nin hakikaten dikkat cazibeli sonuçlarından biri, global finans sisteminin dördüncü kutbunun; yani Çin Halk Bankası’nın en muhafazakar olarak ortaya çıkması. Büyük varlık alımlarına hiç girmedi. Enflasyon konusundaki duruşunu değiştirmedi. Ve krediler için bankaları sübvanse etmek bir yana, Çin’in dev ticari bankalarının düşük maliyetli kredi sağlama maliyetlerini karşılamasını bekliyor.
ABD dolarının dünyanın ana rezerv para ünitesi olduğu dolar rejiminin sonunun peygamberleri değişimi hissetmekte haklı, fakat teşhislerinde yanlış. Şahit olduğumuz savaş sonrası dünyanın sonu değil, 1990’ların tek tip merkez bankacılığı modelinin sonu. Merkez bankalarının yaptığı şey daha karmaşık, daha çeşitli ve daha çok kutuplu hale geliyor. Ortaya çıkan şey, piyasa düzeneklerini muazzam müdahale ve görünüşte sınırsız krediyle birleştiren karma bir topluluk. Frankenstein karakteri yadsınamaz, lakin yaratılanın ne çeşit bir canavar olduğu vakitle görülecek.
Fed’in genişlemesinin doların daha fazla bedel kaybetmesine neden olduğu bir senaryo hayal etmek mutlaka mümkün. Para ünitesi ayarlamaları para savaşlarına ve ardından de ticaret savaşlarına dönüşür. 2015’te ne olduğuna bir bakın. Euro bölgesindeki deflasyonist kemer sıkmayı telafi etmek için çaresiz olan ECB, Fed sıkılaştırırken genişlemeci para siyasetine dönmüştü. Dolar kıymetlendi. Amerika’nın orta batı bölgesindeki imalat endüstrileri, Donald Trump’ın 2016’daki zaferinin yolunu hazırlayan küçük bir sakinlik yaşadı.
Lakin 2021 öbür bir senaryo da getirebilir: Fed’in istihdamı ve enflasyon denetimini yine dengelediğini açıklaması dolar üzerinde aşağı taraflı baskı oluşturuyor. Lakin Fed ile savaşmak yerine, İngiltere Merkez Bankası ve ECB kendi genişleyici siyasetlerini ikiye katlamaya karar verebilir. Sonuçta onlar da deflasyonun ve yetersiz talebin gölgesi altındalar. Sonuç, 1990’ların merkez bankacılığı modelinde kökleşmiş muhafazakâr önyargıdan kolektif bir uzaklaşma olacaktır.
1970’lerin enflasyondan kaçış dinamiğini yaratan toplumsal güçler her yerde ezildi. Bu tarihî değişim, ekonomilerde kronik bir sakinliğe dönüş kaygıları ile gerçekleşti. Ancak gelinen basamak da merkez bankacılarına daha fazla hareket özgürlüğü vermekte. Soru, merkez bankalarının bu özgürlüğü mevcut krizin zorluklarını aşmak için muhtaçlık duyduğumuz refah artışı ve yatırımları artırma istikametinde kullanıp kullanmayacakları.
The Guardian / Adam Tooze: Columbia University; Prof.
Para Tahlil
