Dünya Bankası (DB), Nisan 2021’de Türkiye iktisadı üzerine bir rapor yayımladı. Rapor’un dalgalı denizde kaptanlık… manasına gelebilecek bir alt-başlığı da (“navigating the waves”) var. Korona salgını ve onun yol açtığı ekonomik meseleler dalgalı bir denize benzetilmiş.
Rapor, 2020 fırtınası içinde gemiyi yöneten siyasal iktidarı (“kaptanı”) kıymetlendiriyor; meseleleri belirliyor; “kaptan”a teklifler getiriyor.
Değerli gördüğüm kimi tespitlerini aktarmak, tartışmak istedim.
İktisadı büyüyen, halkı fakirleşen Türkiye… Nasıl?
DB Raporu, salgın ortamında Türkiye iktisadına ait enteresan bir tespitle başlıyor: “Türkiye’nin 2020’deki büyüme bilançosu başka ülkelerle karşılaştırılırsa güçlüdür; lakin yoksulluk ve işsizlik yaygınlaşmıştır” (s.i).
Rapor, korona salgınının yaygınlaştığı, dünya iktisadının %4,3 oranında küçüldüğü 2020’de Türkiye’nin 1,8 oranında büyüdüğünü; G20 ülkeleri içinde Çin’le birlikte büyüyen iki iktisattan biri olduğunu vurguluyor.
Rapor’daki bir tablo, 2020’de Türkiye nüfusunun 2020’de 82,6 milyonda 83,6 milyona çıktığını; hasebiyle yüzde 1 arttığını da gösteriyor (s.79). Buna nazaran Türkiye iktisadında kişi başına ulusal gelir, geçen yıl binde 8 büyümüştür. Ölçülü, lakin misal ülkelerle karşılaştırılırsa istisnaî bir büyüme…
Ne var ki, DB Raporu’nun 2020 Türkiye bilançosunu çıkaran kısmının ikinci kısmı (ss. 34-44), bu olumlu tespitle uyuşmayan bir başlık taşıyor: “Bir karışıklık (“turmoil”) yılı sonunda milyonlarca insan geride bırakıldı”. Daha evvel “yaygınlaşan yoksulluk ve işsizlik” olarak özetlenen durumun milyonları kapsadığı söz ediliyor.
Ortalama (kişi başına) ulusal gelirin arttığı bir yılda “milyonlarca insanın yoksullaşması” nasıl mümkün olur? Tek cevap var: Gelir dağılımının “yoksullaşan milyonların dışında kalan” kimi katmanların (“sermaye çevreleri” diyelim) lehine kıymetli boyutta düzelmesi sayesinde… Bu çevreler, 2020’de ulusal gelirde gerçekleşen artışın tümüne, ayrıyeten “yoksullaşan milyonların” gelir kayıplarına da el koyabildikleri için.
2020’nin bir salgın yılı olduğunu unutmayalım. Kelamı geçen “bölüşüm şoku”, salgının fakir sınıfları daha fazla etkilemesinden kaynaklanabilir.
O vakit, siyasî iktidarın yansıları izlenmeli; misal ülkelerle karşılaştırılmalıdır: 2020 Türkiye’sindeki üzere büyüyen bir iktisatta, siyasî iktidarın imkanları daha geniştir. Salgının yol açtığı gelir kayıpları telafi edildi mi? Bu kayıpları daha da ağırlaştıran siyasetler var mıydı? Son verildi mi?
DB Raporu bu sorulara ışık tutacak bilgiler de içeriyor.
Kimler, nasıl fakirleşti?
Dünya Bankası, salgının 2020’deki toplumsal yansımalarının bir bilançosunu çıkarıyor. TOBB ile işbirliği içinde işletmelere uyguladığı bir anket sonuçlarından yararlanıyor. 2020’de “arkada bırakılan milyonlarca insanın” dökümünü çıkarıyor.
Rapor, artan fakirleşmenin öncelikle emekçi sınıfında ağırlaştığını belirliyor. 2020’de salgın, işgücü piyasasından büyük boyutlu çıkışlara yol açmıştır. DİSK-AR’ın varlıklı bulgularının bir kısmı tekrarlanıyor: Bayan, genç, 15-24 ortası yaş kümesinde yer alan, kayıt-dışı ve niteliksiz işçiler bilhassa etkilenmiştir.
Rapor, artan enflasyon ortamında nominal fiyatların ve istihdamın (farklı uygulamalar içinde) kısıldığını belirliyor. DB uzmanları, tüketici enflasyonundaki artışın farklı gelir kümelerine yansımasını araştırmış. Alt gelir kümeleri (yoksullar) ortalamanın çok daha üstünde bir enflasyonla yüzleşmek zorunda kalmıştır (s.42, Form 125).
Salgın sonrasında kapanan işletmelerin sayısı, benzeri ülkelerin çok daha üstündedir. Kapananların içinde bayanlara ilişkin ve küçük işletmeler (esnaf) yük taşımaktadır.
Bu etkenlerin bileşimi, DB ölçütlerine nazaran Türkiye’deki yoksulluk oranını 2019-2020 ortasında iki puan (%10,2 → %12,2) artırmıştır. 2012’den bu yana ulaşılan en yüksek oran budur.
Büyüme şartlarında bu boyutta fakirleşmenin tek bir açıklaması olabilir. Üstte değindim; tekrarlayayım: Bölüşüm ilgilerinin ve gelir dağılımının 2020’de çarpıcı boyutta işçi sınıfların aleyhine dönüşmesi…
Makro-ekonomik bölüşüm istatistikleri, bu bozulmanın yalnızca bir kısmını yansıtıyor: 2019-2020 ortasında toplam fiyatların ulusal gelirdeki hissesinin iki puan (%31,4 → %29,4) erimesi gibi…
Toplumsal buhranın sınıfsal çözümlenmesi için çok daha detaylı bilgilere muhtacız.
Siyasetler, dayanak, kurtarma “paketleri”…
Kapitalist bir dünyada salgının işçileri daha sert etkileyeceği beklenmelidir. Bu ön-bilgi, emperyalizmin merkez ülkelerinde neoliberal kemer sıkma prensiplerinin terk edilmesine yol açtı. Salgına karşı fakir katmanların gelir kayıplarını da telafi eden astronomik “kurtarma paketleri” uygulandı. Üstelik hepsinde ekonomiler küçülürken…
Örneğin Biden’ın Nisan sonunda Kongre’den geçirdiği son takviye paketinin federal bütçeye taşıdığı ek harcamaların toplamı ABD ulusal gelirinin yüzde 9’una ulaşmaktadır.
Türkiye’de Saray iktidarının bilançosu nasıldır? DB Raporu’ndaki bilgileri kullanalım.
Rapor’a nazaran 2019-2020 ortasında merkezî bütçe harcamalarının ulusal gelire oranı yalnızca 0,7 puan (%23,1 → %23,8) artmıştır. Bu artışın, genel bütçe açığına yansıması da (yüzde olarak) 0,5 puanla (-2,9 → -3,4) sonlu kalacaktır (s.28, Tablo 1)1.
Bütçe harcamalarındaki “sembolik” diyebileceğimiz bu artışa, torba yasalar yoluyla şirketlere, bankalara dönük garantiler, teşvikler, muafiyetlerden oluşan tüm “olası yükümlülükler” eklenirse, toplam artıyor; ulusal gelirin yüzde 12’sine ulaşıyor. Bu toplam, (kamu bankaları, TCMB dahil) finansal sistemin sermaye etraflarına ek kaynak transferlerinin bir kısmıdır.
“Bölüşüm şoku”: Halktan esirgenen kaynaklar şirketlere akıyor.
Velhasıl, Türkiye’de salgın sonrasında devlet dayanaklarının ezici çoğunluğu şirketlere akıtılan kaynaklardan oluşmaktadır. DB Raporu’na nazaran “2020’de dünya çapında en geniş kredi genişlemesi Türkiye’de gerçekleşmiştir” (s.i, Biçim 2). Bir kısmı, kelamı geçen bütçe takviyeleriyle beslenerek…
DB Raporu’ndan aktardığım tespitler, 2020’de “milyonlarca insanın yoksullaşmasına” yol açan “bölüşüm şoku”na ışık tutuyor: Saray iktidarı, salgın şartlarında bütçe kaynaklarını halktan esirgemiş; büyük şirketlere finansal sistem aracılığıyla kaynak aktarmıştır. Sonuç, gelir dağılımının geniş manasıyla işçi (işçi ve küçük üretici) sınıfların aleyhine, büyük sermayenin lehine değişmesi olmuştu.
Finansal genişlemenin burjuvazinin servetine, gelir akımlarına dönüşmesi ayrıyeten, nicel olarak da çözümlenmelidir. Batı ekonomilerini sarsan 2008-2009 krizinde uygulanan astronomik finansal genişlemenin servet ve gelir eşitsizliklerini artıran sonuçları detaylarıyla incelendi; belirlendi. 2020’de tekrarlanamazdı; bütçe musluklarını açtılar.
Türkiye’de ise on bir yıl evvel Batı’da yaşanan sürecin bir benzerini bir toplumsal buhrana sürüklenerek yaşamaktayız.
1.IMF’nin Nisan 2021 tarihli Fiscal Montor Database’i 2020’de sıhhat dalına yapılan ek harcamaları da içererek Türkiye’de salgının yol açtığı ek malî yük ulusal gelirin yüzde 1,5’i olarak veriliyor. Bu oran, G20’de yer alan “yükselen piyasa ekonomileri” içinde Türkiye’yi en sona yerleştirmektedir.
Yağız Kutay Işık: İktisat büyüdü fakat vatandaşın haberi yok!
FÖŞ yazdı: Gelişen Ülkeler’in kayıp 10 yılı—Türkiye dahil
Para Tahlil